De Mario Puddu -  Alivertu (romanzu autobiogràficu), Editore Condaghes 2004

 

Cambiamus… limba!

 

 

E tandho sighimus a “istudiare”.

Ma…

- «Aspetta un po': tu sei cittadino italiano!»

- «Eh, naturalmente!» - mancari malu.

S'annu innantis aia fintzas tiradu in leva. Sa “educazione civica” l'aia “istudiada” deo puru, e mi fit pàssida fintzas una cosa de importu meda ca... no ca, no isco chie, ndhe aiat fatu deghe annos, de militare, chi fit unu grandhe azudu a sa zente... chi gai si faghiat a “cittadino”, e fintzas a babbu ndhe li aiant fatu fàghere bàtoro annos de “permanente” e tres de “richiamato”. Mi pariat una cosa de importu, custa “educazione civica”, chi medas, lampu a “ignoranti” chi fint!, no ischiant mancu chi bi fit, custa “educazione civica”: su militare emmo, lampu, za l'ischiant chi bi fit!

Como deo depia fàghere “il sacro dovere” de donzi “buon cittadino”. Beh... bonu meda no fia, ma... «Obbedisco!», chi custu «Obbedisco!» bi lu poniant in totu sos líbberos, mih! Ca est gai chi si faghent sos “cittadini”. Su mese de cabidanni, ndhe aimus apenas collidu cussas iscaluzas de ua, e acolla sa “cartolina”. No fint sos saludos. A partire fit.

Fit assuprida sa die chi fia ispetendhe nessi bàtoro annos, dae candho no agataia prus peràulas de sa limba de babbu e de mamma pro chiriolare totu cudhas cosas chi si bi bortulaiant in conca mia. Fia seguru chi su “dialetto” che cheriat arrimadu, che a totu sos barduletes betzos chi petzi sos betzos no podiant arrimare, chei cudhos barduletes chi istaiant sempre collindhe in domo a bortas de bisonzare torra.

- «Appena che posso parlerò soltanto in italiano!» - pessaia deo dae unu muntone de tempus, dubbiosu petzi ca pariat... no machine, no, ma... Boh!...

- «La gente è piena di pregiudizi, attaccata alle tradizioni e se ne ride, non capisce niente! Tanto già è meglio a parlare in dialetto, davvero davvero! Parla in italiano e farai un figurone!»

- «Ahijahi!... su fizu de Antoni Pudhu nachi como faedhat totu in italianu!... Dae su babbu l'at bidu!... Artziadu in gradu at, pro cuss'istudiedhu chi tenet!»

Mi pariat de l'intèndhere, sa zente, befendhesindhe e zudighendhe!

- «Dae su babbu l'at bidu!... Ignoranti! - torraia deo - Non è manco meglio a parlare in dialetto, no! Non sanno neanche a parlare, tutte le brutte figure che fanno!»

Deo puru, lampu, a ndhe aia fatu de brutas friguras! E como, e biadu chi s'iscola mi aiat “insegnato a parlare”, fintzas si ancora no l'ischia tantu bene, chi de irballos ndhe faghia medas, como ndhe la cheria finire de fàghere birgonzas... finire ndhe la cheria, chi no ischia mancu a “parlare”, pro curpa de cudhu maleitu de “dialetto”...

Deo no isco si, pro tantos àteros chi ant cambiadu limba a faedhare, sa “lingua materna” est gai una cosa... comente bi sunt sos chercos de su cumonale. Ma deo, de calesisiat manera chi l'aere furriada, sa chistione, l'agataia gai che a unu chi est a runcu a sa fossa e chi de calesisiat manera la cussideret narat chi si che andhat a s'àteru mundhu. Duncas depia faedhare “la lingua”…, “la lingua materna”, mih!

Lampu, ma a faedhare “la lingua materna” de una die a s'àtera za mi pariat arriscu malu etotu! E tandho?

- «Ecco!... Eureca! Eureca! Ecco: se io avessi la possibilità di stare fuori da Illorè per un po' di tempo... Fuori chi mi conosce?! Parlerei tranquillamente in italiano, e poi tornerei in paese! Però, accidenti!... E come faccio?! Ecco... Ah, questa è bella, mih! Il servizio militare!... Ecco, quando vado militare è l'occasione buona!»

Fintzas Foresta fit foraidha, ma... mi paria in bidha etotu e cunzuntura menzus de su militare no ndhe tenia pro cambiare limba, chi tandho, pro èssere chi unu fit “istudiadu” si fit de bidha, no est chi sa zente istaiat abbaidendhesilu a carrones, no! Petzi chi fit fizu de sennore, chi sinono li faghiat su zúdigu. Ma deo, dae babbu l'aia connotu? E chie fit, prus, babbu meu? Petzi su Tataresu, a cantu s'ischiat, fit bochibbabbos.

Sa die chi fia ispetendhe fit bénnida. Emmo, za mi dispiaghiat, de unu betu, ca no podia prus bídere a Franca chissaghi pro cantu tempus, e poi ca sa die de fàghere a “maestro” mi che la fint istesiendhe. Ma... «Pazienza! Tanto bisogna farlo! E' un sacro dovere del buon cittadino a difendere la sua patria!»

Emmo, za mi pariat unu “sacro dovere” chi no cumprendhia, chi mi pariat una cosa istrana che a s'iscola etotu, ma... “Obbedisco”! E poi, assumancu podia “parlare”, gai mih, che in sos líbberos de iscola, che a sos sennores, che a sos preíderos, che a sa televisione, che a sos onorèvoles, che a sa zente de importu, totu, mih! A part’e annata, poi, «che maestro buono posso essere io se non parlo tutto in italiano?»

Su pistighinzu meu fit cussu puru, pro mi fàghere a “maestro buono”, a mastru bonu, e no chei cudhos mastros chi faedhaiant mesu sardu e mesu italianu, chi no ischiant mancu issos a cale bandha si dare, chi pariant italianos, emmo, ca... una borta e duas l'aiant lézidu, in sos líbberos de iscola! Ma pariant sardos puru!... Sardos che a sos chercos de su cumonale, chi... e chie los lezet?!

Gai, totu a méschiu, deo nono, balla! «Io parlerò tutto in italiano!» Ma donzi tantu in sas pessadas mias... Ma cale pessadas, chi in cussas za no bi ndhe aiat de dificurtades! Donzi tantu, daghi pessaia a sas cosas chi connoschia e chi bidia:

- «Ma questo come si dice? Accidenti!... Come si dice questo? Questo si dice... si dice... Porca miseria, ma come si dice?! Aspetta un po': vediamo nel vocabolario, che lí ci sono le figure!»

Aia pérdidu sa limba. Sa limba mi aiant leadu. Limbileadu fia. Limbidentu. A sa limba mi aiant tentu. Sas cosas aiant pérdidu su númene chi teniant, che a un'àrbure chi iscútinat foza, sichendhesiche, ca si est chercu cheret èssere suerzu, chi nachi est fintzas difítzile, mih! Eh!... Est in cue chi si bidet sa pessone capatza!... E chie narat chi su chercu no si fetat a suerzu? Ma... Malu est a pèrdere sa conca lampu, ca tandho... unu est isconcadu.

Faedhendhe a “limba materna” in iscola nos aiant pistu chei s'azu, chi tandho si pagaiat in “natura”,  e tempus apustis, cun “maestri” prus “aggiornati”, medas pagaiant «dieci lire per ogni parola che vi scappa in dialetto», e àteros, chi fossis aiant “istudiadu” “pedagogia” o “psicologia”, leaiant a befe su pisedhu chi faedhaiat in sardu, o li catzaiant sa cumpanzia: «Non parlarci con quello! Non andarci a giocare! Quando ti parla in dialetto tu non rispondere!” - racumandhaiant a sos chi no depiant èssere “contaminati”.

Cun àteros mastros bastaiat su chi in iscola est prus “normale”:

- «Signor mae’!... Mih, Leone mi ha furato la leputzedha, mi ha!»

- «Ahahah!… Ahahah!…»

Baranta pisedhos a tróulu de risu.

- «Silenzio, voi!... ‘Mi ha rubato’ si dice! Che cosa ti ha rubato?»

- «La leputzedha!»

- «"Il coltellino" si dice!... E che cosa ne facevi tu del coltellino a scuola? Dammelo qua!... Dai qua la mano!... Uno!... Due!... Tre!... Quattro!... E cinque!»

A vint'annos no bi aiat prus bisonzu de mazare, chi antzis fintzas in iscola, cun zòvanos mannos, sos corpos no si costumant prus ca, no s'ischit mai, unu in conca sua podet comintzare a cumandhare isse etotu, diàulu de brullas! E poi, como, cun totu su “progresso”, sas matessi cosas si podent ingullire in “confezioni” prus bellas.

A mie, poi, a parte chi de corpos “per corrispondenza” no si ndhe podet dare, no bi aiat mancu bisonzu: sos corpos che los zughia intro, e daghi che sunt intro sunt a sa segura! Za lu cumprendhia chi provortza fimus “arretrati”, in su bisonzu, chi no ischiaimus mancu a faedhare... mancu a “parlare” ischiaimus, chi mancu cussu mamma mia mi aiat imparadu...

E cantas bortas, faedhendhe cun zente “istudiada”, mi che essiat s'italianu porchedhinu!... Una birgonza! A bortas paria limbighichi, pariat chi sa limba mia si fit trobeindhe.

Una borta a domo bi est bénnida sa muzere de “padrino” cun sos fizos. Issos faedhaiant totu in italianu ca fint sennores e deo depia pònnere ifatu... In domo bi teniaimus duos batulinos, arestes fint, ca che fint nàschidos in mesu de su fenu in sa loza. Ma in sa domo sos batos cherent masedos. Los aimus arrocados, tentos e intrados a domo. A cudhos bi lis fia contendhe, totu... «I gattolini... - lampu, però no ndhe fia seguru chi si naraiat gai! - I gattolini aresti, l'altro giorno li ho... acchiappiati... Li ho... accappiati... Li ho... a-cchi-a-ppa-ti»...

Lampu, za no fit mancu a nàrrere «Los apo tentos», no! Una bruta frigura chi no bos naro mancu s'àtera!

Ah, balla, como za no ndhe faghimus de brutas friguras, chi candho l'ant fata babbos e mamas a sos fizos lis ruet... in eréssia!

Mamma e babbu e totu sa zente chistionaiant in sardu fintzas a sos sennores chi chistionaiant in italianu, za lu cumprendhiant su sardu, no fint mancu de contza, chi antzis pariat chi si fint de contza ndhe depiant, ndhe los cheriant, torrare. Solu chi sos sennores no si ndhe abbizaiant... No, no est gai: si cumprendhiat chi los chistionaiant in sardu ca... sa zente no fit andhada a iscola!

- «Appena che posso non parlerò mai più in dialetto!» - torraia deo ispetendhe sa cunzuntura bona e lassendhe a pèrdere cudhu «Neune niat de cust'abba no bio».

In tantos annos de iscola, e no solu de cussa, no aiant samunadu sa conca a s'àinu.

A úrtimos de cabidanni so partidu a sordadare, a Avellino. Sos de domo mi che ant acumpanzadu a s'istradone, chi de prus no lis andhaiat bene. E deo, essidu de Illorè, no apo prus bogadu unu solu faedhu in sardu.

In Macumere, in s'istatzione apo àpidu unu orotedhesu, isse puru andhendhe a fàghere “il sacro dovere”. Fia allegru, pessendhe chi fossis aimus fatu su sordadu paris, ca, emmo, za fia andhendhe a “la madre patria”, ma mi paria andhendhe a logu istranzu etotu... Che intramus a su trenu...

- «Militare anche tu?»

- «Ello!.. E tue puru?»

- «Si, anch'io. Di dove sei?»

- «Zeo so de Orotedhe - nachi cudhu faedhendhe a sa tosta - Ello e tue de ube ses?»

- «Io sono di Illorè. Di quali sei?»

- «De sos Lunesos.»

- «Ahn!... Allora sei parente di...»

No mi at lassadu mancu sighire chi sa cara sua at fatu un'inchizada!... Pariat chi no li torraiant sos contos, comente a nàrrere: «Ma ite lampu, no ses illoresu, chi faedhas totu in italianu?!»

Deo, tostu che balla, apo sighidu a chistionare in italianu, e isse in sardu. Amus iscambiadu pagas peràulas, e poi prus nudha. Mi ndhe importaiat, tantu!... E menzus mi so postu a lèzere, líbberos chi comporaia donzi borta chi andhaia a Núoro, chi aia iscobertu sas libbrerias.

Cudhu si ch'est faladu in Roma. Pro tandho deo so tocadu deretu a Avellino. In Roma bi apo ziradu totu sas àteras bortas chi bi so coladu andhendhe e torrendhe in lissentza. Ah!... ma cussa Roma za fit bella abberu!... Lampu a cosa!... Cosa gai no... Tantu za bi ndhe aimus in bidha, chi ei!... Inie bi fint totu cudhas cosas chi fintzas a tandho petzi bi fint in su líbberu de iscola... No: in cartolina puru l'aio bida, a Roma, “la nostra capitale”.

Faghindhe su militare za fit bellu a chistionare in italianu, mih! Ma su bellu fit a torrare a bidha! Su cambiamentu no fit gai cosa de cuare! Mancari as a chistionare cantu prus pagu podes, ma si bogas unu faedhu ebbia... lampu, deretu ladinu est chi as cambiadu limba! E fintzas manchendhe unu bellu pagu de tempus sa zente zúdigat gai etotu, ca ti che ses coladu! Chissaghi ite ti cres ca faedhas in italianu!...

- «Ohi!... La gente è ignorante, non capisce niente! Non c'è che lasciarla cantare!

Tantu, de fàghere birgonzas cun sa zente no mi ndhe importaiat prus nudha. Pro sas primas chi che fia militare no mi ndhe so dadu a coro, no mi l'apo leada a pessamentu, tantu, pro iscríere una lítera a domo, o una cartolina a sos bighinos, neune si ndhe abbizaiat de nudha. Fossis chi babbu, daghi che fit in Àfrica, no l'iscriaiat in italianu a mamma? Epuru za no est a nàrrere chi si faedhaiant in italianu! Za l'iscriaiat in sardu puru, emmo, ma petzi cantones. E a Zuanna e Fina fossis chi no lis iscriaimus in italianu? Epuru, za no est a nàrrere chi nos faedhaimus in italianu! Za lis iscriaimus in sardu puru, emmo, ma petzi cantones.

A sas primas neune si l'aiat postu a coro chi deo mi che fia coladu a s'italianu. Dae ite lu podiant ischire? Lis cheriat iscritu, chi aia cambiadu limba.

Innanti de torrare a Pasca de nadale apo iscritu una lítera a babbu e mamma, comente apo ischidu chi mi mandhaiant in lissentza. Una lítera... no zughet cara, e poi, “ambasciator non porta pena”.

Como za mi fit piàghidu a che pònnere cussa lítera inoghe, totu paris cun sa risposta de babbu! Ma sas líteras nostras bi las teniaimus a imbàlliu e che las poniaimus pro alluminzare a su fogu. Una bentr'e risu mi apo pérdidu.

Torro a Pasca de nadale... totugantu in italianu faedhaia! Lampu, ma za mi pariat una cosa istrana fintzas a mie, za! Unu cane intro de crésia mi paria, in bidha! E lassemus chi fia “istudiando”, e za bi aiat àtere puru in bidha chi faedhaiat in italianu: ma cussu fit sennoriu! Ma deo?!...

- «Su fizu de Antoni Pudhu?»

- «Su fizu de Antoni Pudhu!»

- «Su fizu de Pepa Dore?»

- «Ei, diàmine, su fizu de Pepa Dore!»

Deo puru in italianu. Che a sos sennores. Ello?!... Fizu de Antoni Pudhu, ma “istudiadu”. “Istudiadu” mi aiant. Babbu mi aiat “istudiadu”. Deo mi fia “istudiadu”. S'iscola mi aiat “istudiadu”!... Sa zente narat gai: «Ti ses istudiadu, ti ses samunadu, ti ses imbrutadu, ti ses mascaradu, ti ses fertu». Fertu mi fia. Fertu mi aiant. A ue fia fertu. Alivertu.

In domo fint abbituados a mi connòschere, de meledos a conca mi ndhe aiat bénnidu àteros e no bi aiat prus meda meda de si meravizare. Però, lampu, fintzas gai, no lis pariat tantu... E a bortas mi leaiant a brulla, rindhesindhe mesu a brulla e mesu abberu. Ma no ndhe ant fatu una chistione manna, za l'ischiant issos puru chi no fit menzus su “dialetto”. E poi, sa zente za agguantat totu…

Lampu, però, a chistionare s'italianu in bidha za no fit che a lu chistionare in Avellino, no! Donzi tantu mi agataia unu bucu: «Bae a comporare una frissura, bae, chi ant maselladu!» - mi faghiant a bortas in domo, chi oramai a comporare cosa essia deo.

- «Lampu!... Ma come si dice sa frissura?!... E sa corda?!... E sa chirra?!... Sa chirra come si dice?»

Daghi andhaia a su ’e Mundhedhu a mi che segare sos pilos custu contu de sa chirra fit malu, lampu! No ischia ancora ite si naraiat sa chirra!... Fia torradu prus de bíndhighi annos addaisegus. Assassegus za l'apo àpidu ite si naraiat sa chirra. In su vocabbolàriu l'apo àpidu. “Il vocabolario” lu lezia che a donzi àteru líbberu etotu, a pàzine pàzine, chi sinono!... Za no che lu zughia mancu in ossos, no!

Ma de frissura in vocabbolàriu perunu bi ndhe apo àpidu, chi fossis, sos chi faghiant sos vocabbolàrios, no ndhe manigaiant, de frissura, e postu no bi ndhe ant.

Sa limba mia fit totu a arrogus e a mússius. Unu sero, a sa prima lissentza, fia azuendhe a babbu a barriare unu leontzinu de olia a maghinare, in sa carrela de zio Chichinu, e bi serbiat una balleta ca si bi ndhe aiat segadu:

- «Bae impresse a ti dare una balleta, mamma tua!» - nachi babbu.

Una balleta!... - faghia deo, pighendhe a domo - Un sacco!... macchè balleta!

- «Mà!... Ommà!... Datemi un sacco!... Ma... un sacco molto grande, mih!... Un sacco molto largo... Una balleta, mih!»

- «Ei, ei, fizu meu, za ti apo cumpresu it'est chi cheres!»

 

Ma su prus bellu fit a essire a introidha. Deo, daghi essia petzi afilaia a crésia, chi in cue... fit che in Avellino etotu! Ca sos preíderos de como... no sunt innorantes, no!... No semus mancu a su tempus de babbai Retore, no, chi cussu preigaiat totu in sardu chi… e chie lu cumprendhiat a isse?!... Como sos preíderos sunt “moderni”, “aggiornati”, acontzados los ant, chi fintzas sa Missa, mih, dae su latinu che l'ant furriada a comente narat su “Vaticano II”, chi issos l'ischint, mih, ite at istabbilidu su “Vaticano II”!

Afilaia a crésia o a domo de Pepe. Ma fintzas gai... in bidha no est che in tzitade, chi in cue donzunu si faghet sos fatos suos, che a sas màchinas etotu, “incidenti” a parte, chi però sunt “necessari” a su “progresso”. In bidha za nono! Totugantos nos connoschiaimus e totugantos nos saludaimus. Lampu, custa borta fit a bogare... sos corros a malaoza! Ca si saludas a unu si paret deretu chi as cambiadu limba! E pro contu de corros iscurtade su poeta de Biti.

Unu sero so essidu a cumandhu e in carrela mazore agato custu fiotu de zòvanos, arrumbados a su muru de Tzitzília, frimmos a chistionu. Comente fia colendhe...

- «E ben trovati!... Bene state?»

- «Ei!... E sanighedhu ses?!» - nachi cudhos totu a una boghe, aporríndhemi sa manu unu ifatu de s'àteru.

- «Si, grazie, sto bene. E a casa vostra?»

- «Ma... Ello babbu tou... - nachi Antoni Atene, chi bi fit in mesu de su fiotu, e chi como est emigradu - Babbu tou no ti at nâdu nudha?!...»

- «Come?… Perchè?…»

Deo mi l'apo betada a pérdida e andhadu mi ndhe so, za l'ischia chi Antoni Atene fit porcarzu. No fit mancu menzus a chistionare che a sa zente, no!

- «E bella fasche de linna azis buscadu!... Pasendhe?...»

- «Ei!... E a ue ses andhendhe?...»

Bessindhe?... Pighendhe?... Cue sezis?... E inue che fis?... Ma guarda che ignorante che è la gente! Che cavolo gliene importa se uno sta uscendo, salendo, venendo o tornando!

- «Falendhe ses?...»

- «Bonassera!...»

Rispondhia a contu meu. «Non sanno neppur a salutare!» mi faghia su contu deo -. Za naraiant puru «A menzus bídere!», o «Bae cun Deus!», «A su piaghere tou!», ma no fit mai che “Auguri”, e pro si abbojare colendhe a tretu de si faedhare, fintzas cun carchi pessone chi no si connoschiat, si saludaiat a cudha manera. Proite si saludaiat gai sa zente no l'ischiat prus. Deo no l'ischia. Ischia chi... no fit “civile”.

Però sos betzos... candho bi chistionaia donzi tantu mi naraiant «Comente?», ca pariat chi no cumprendhiant totu totu. “Beh... i vecchi non capiscono tutto!”... Cun issos cheriat faedhadu in sardu, tantu za che teniant sas dies belle e iscrómpidas! Cun issos no bi aiat rimédiu, no bi aiat nudha de indritare, fint dortos, e bastaiat a tènnere unu pagu de passéssia fintzas a... E mortos issos... “civili” nois!... Daghi poi sa zente at bidu chi mi che fia coladu a s'italianu e mutu, neune prus mi at nâdu nudha. De su restu, no lu cumprendhiant totugantos chi s'italianu fit menzus de su “dialetto”?

Antzis sos pisedhos mi rispondhiant in italianu issos puru, cun totu chi faedhaiant in sardu, chi tandho ancora fint pagas sas mamas chi aiant atuadu chi “la lingua materna” de sas criaduras nostras est s'italianu... Antzis bi aiat zòvanos chi mi rispondhiant in italianu, chi pariat chi ndhe fint aprofitendhe de s'ocasione, ca issos puru...

Petzi tziu Pepe Carbone, sempre befulianu isse, faghiat s'ispuntorzada sua donzi tantu, daghi beniat a bidha:

- «Pudhu! - nachi mi dimandhaiat su professore - Pudhu, come si chiama quest'uccellino?»

E deo nachi:

- «Carzolina!»

- «E quest'altro?»

- «Atrapadita ’e terra!»

Ma tziu Pepe no fit mancu unu “istudiadu” e de “discorsi” no ndhe faghiat che a issos, chi cussos, pro cussu e tantu, za no naraiant nudha ca s'italianu... est che a sos chercos de su cumonale! Isse za no mi daiat resone etotu e si teniat de mi nàrrere cosa mi lu naraiat, mancari a brulla, chi fossis no ndhe fit tantu seguru mancu isse. Una bentre de risu ambos duos nos faghiaimus. Sinnale bonu.

 

Indritendhe sas ancas a sos canes... totu sos númenes los cambiaia in italianu... gai, mih, che in sa Comuna!

- «Ite li ponides?»

- «Zuanne e Predu.»

- «Ahn... tandho Giampietro si narat!»

- «E bois?»

- «Chichinu.»

- «Ahn... Francesco est!»

Ca sa zente... totu sos númenes irballaiat, mih!... Sos de sa Comuna za no fint innorantes... e deo gai etotu: Boredhu... Salvatore! Tzinchedha... Francesca! Zuanne... Giovanni! Babbai... Signore! Mammai... Signora! Borbochè... E no, lampu! Cussu fit Borbochè, chi no faghiat a lu cambiare a italianu, ca nessi sa terra bi depiat abbarrare, chi no faghet a li samunare sa conca! Chi de terra nachi semus fatos, a terra torramus e sa terra nos sustenet, chi si noche leant sa terra de suta de pes inue nachi amus a pònnere raighinas?!

Borbochè est Borbochè, chi dae cue artu si bidet sa bidha che in pranta de manu e fintzas logos atesu si che podent bídere.