Alivertu

sa colonizatzione de unu pastore

de Mario Puddu

(Editore Condaghes, 2004)

 

A Babbu e Mamma, a Susanna, Simona, Serena, Diegu, Beatrice, Clàudia, Daniela, Làura, Sofia, Gioele, Bruno, Gabriele e Sílvia, nebodes fizos de nebodes: chi sa Sardigna de cras siat menzus, in sa continuidade de identidade.

 

Su manzanu Tzeledha e Luizina, duas bighinas, fint tentendhe sos porcos in su muntonarzu de Sa Turre, chi fit a sa essida de bidha, in su caminu de montes. Tandho totugantos betaiant s'arga in sos essidorzos e su muntonarzu, cun cudhu ludrau a cossa, in zerru, e s'arga torra in mesuia de su bentu, nois lu teniaimus apalas de domo.

Fit una die de zerru, de lentore e de fritu. Su manzanu deo curro e a fora, a zogare a su muntonarzu. Mancu su fritu timia. No naro de no timire a mamma: issa, che a totu sas mamas, istaiat avertindhe a no bi andhare a su muntonarzu. Ma sos pisedhos andhaimus gai etotu, ca bi acudiat pisedhos chi no fint bidharesos e chi teniant àteras cosas de contare, cosas de montes e de campu. Tzeledha e Luizina, chi fossis fint dendhe su càmbiu un'iscuta a Pepinu, su frade, ca su porcarzu fit isse, chi como est emigradu, fint in cue in s'oru de su puntellu chi bi fit tandho e zughiant su chistionu de s'iscola. Tandho deo fia andhendhe a s'asilo, candho fit in Funtana. Ma s'annu fit s'úrtimu: su santuaini ifatu lompia sos ses annos e tocaiat a mie puru a bi andhare, a iscola.

 

De s'asilo petzi mi ammento chi bi andhaia cun d-unu tzestinedhu de fenu a cassiedha, chi fint sos annos de sa farina de late e chi sas monzas fint “continentales”. No bos isco nàrrere mancu ite fint chistionendhe de cosa de iscola, cudhas, e ne dae ite aiant leadu su chistionu. Tzeledha che fit manna e fossis no aiat mancu fatu iscolas in nudha. Luizina za che fit mannita issa puru, fit galu in iscola ma fit ripetente, comente li narant. Ma su chistionu nostru no fit a sa moda de sos istudiados, chi, daghi la leant, de una peràula ndhe faghent una chistione manna, che zente chi podet contare medas bentres de “temi” e de “lezioni” e che at collidu s'arte, lébia, de bortulare peràulas, petzi peràulas, totu peràulas, in bundhàssia, a bundhos, abbundhorados... Su chistionu nostru, chi deo aia agatadu cumpanzia, fit unu chistionu de pòveros: pagas peràulas che betaiant issas, àteras pagas deo, duas in su chistionu, àteras duas a furriare sos porcos. Unu chistionu de porcarzos, de massajos, de pastores, de zoronateris... De su chistionu mi ammento una cosa, una ebbia, comente e chi siat oe. No isco si rispondhindhe a cudhas o gai desesi che una cosa chi zughia in punta de sa limba ispetendhe a che la nàrrere:

- «Uhm, deo a iscola bi andho una die emmo e una nono!»

Bazi e ischide ite mi pariat cust'iscola! E tocade e ponide proite no mi che l'apo irmentigadu prus chi apo nâdu gai! Idea bona mi zughiat!... Candho paria nàschidu deretu deretu pro andhare a un'iscola chi abberit una die pertzisa, sa tale die e no sa die innantis, e serrat sa tale àtera e no sa die apustis! Bastet, bi cheria andhare una die emmo e una nono. A mesapare cheria fàghere: pariat un'ortu anzenu leadu in fatore.

 

Como pagu tempus mi sunt coladas a betu sas pazellas de sas elementares e apo bidu chi de iscola bi so mancadu belle e pagu etotu: carchi die de remadia, de refriu forte, e carchi die chi mi at collonadu... s'ora! Iscola pertzisa, balla! Sa matessi peràula che depiat rúere in conca de totugantos sos fedales a sa matessi ora de sa matessi die! E a pèrdere dies fit che a pèrdere corpos etotu... In cust'iscola si depet andhare totu paris, che boes zuntos daghi tirant su carru. A ses annos totugantos a “prima”, a sete a “seconda”. Totugantos depent... ingullire sa matessi cosa a su matessi tempus e a sa matessi manera. “Viva la giustizia!”, castigadu chie no ndhe tenet gana. Iscola pertzisa, balla! Si andhaimus chimbe minutos apustis nachi fit menzus a no bi andhare in nudha. A sas oto e mesa depiaimus èssere inie, in sa zanna de iscola, postos in riga, “in fila per due”, che in su “C.A.R.”, pro nos imparare s'órdine... “gli ordini”.

Faghiaimus gai a órdine. Ma carchi die mi at collonadu s'ora... No fit gai fàtzile a ischire ite ora fit: rellozu in domo no bi ndhe aimus. In bidha bi aimus su rellozu mannu, unu pro totugantos, in punta de campanile. Emmo, za fint comintzendhe, sos annos, sos pisedhos a istare allintzos a lis regalare su rellozu de brussu, sos padrinos. Ma... pro sa bidha, e pro su mesu de totu su sartu puru, bastaiat su rellozu de campanile. A domo si bidiat, fintzas, ca tandho no bi aiat àteras domos imbia, e a sos mannos lis bastaiat de essire a fora a sa zanna e ischiant ite ora fit. Ma deo fia minore e in dainanti de domo bi aimus sa loza, chi mancari bassa fit arta etotu pro me e no bidia su rellozu: deo depia istare atentu a candho sonaiat sas oras, donzi mes'ora. De sos minutos non bi aiat ancora bisonzu.

A part'e annata, pro contu de rellozu deo fia tzegu etotu: sinono, mi bastaiat de mi che acadhare a sas contonadas de s'istantziedha chi aiant lassadu fora de su muru ca nachi sighiant a fraigare. A sas contonadas deo mi che acadhaia in cabidanni, candho fit coghinde sa ua de sa bérgula chi bi aimus. Ma in meses de iscola, chi no sunt meses de ua ne cota e ne crua, no ndhe baliat sa pena a fàghere cudhu irfortzu e si ischia a lèzere sos números no ischia però a lèzere su rellozu. E gai carchi borta mi at collonadu s'ora ca... no iscurtaia sa campana, chei cudhu chi si betat a surdu e ispetat a che li barigare s'ora, mescamente si tirat ària de interrogu!... Ma custu de mi betare a surdu mi podiat cumbinare petzi candho no bi fit mamma in bidha e mi lassaiat cun Fina sorre, chi mi binchiat bàtoro annos; si bi fit Zuanna, s'àtera sorre, chi fit prus manna meda, mi lu ammentaiat issa ite ora fit e no faghiat a la lassare cantare, a issa! Si fit Pepe frade, dae pudhiles che fit in sartoria. E lassemus de babbu, chi isse fit su primu a essire. S'oràriu issoro no teniat ne oto e mesa e ne mesudie: lu faghiat su bisonzu e, si assupriant chimbe minutos apustis, de zanna in murros no ndhe lis serraiat neune. Ma teniant pistighinzu e intendhiant sas oras innantis de sonare.

A pessare chi daghi mi perdia s'iscola mi che la colaia gai... mancu a bi pessare! Su mastru za mi poniat sa “assenza” e si bi cheria torrare, bonu, e sinono ancu mai, chi antzis prus pagos bi ndhe andhat a iscola e menzus est, ma no pro sa lamenta de su “deficit” de su guvernu, no, ma ca sos pisedhos a medas faghent a dolore de conca a su mastru. Deo in domo tenia banzu seguru, e gai mi l'apo pérdida pagas bortas, s'iscola.

Própiu no isco de comente apo fatu a sas primas, fintzas a mi che abbituare a bi andhare donzi die. No mi ammento si apo prantu, comente faghent fintzas como tzertos pisedhos, chi parent anzones istitados a mélios, o chi los sunt zughindhe a presone. No mi ammento si mi ndhe so fuidu, nessi carchi borta, comente faghiant àteros, e comente si ndhe fuint como puru, dae presone. Ma in domo istaimus sempre a perrica, innantis de lòmpere sos ses annos deo, ca no paria de idea bona pro contu de andhare a iscola. E fossis cudhu «Deo bi andho una die emmo e una die nono!» fit comente e unu cuntratu chi aia fatu a contu meu, chentza su «E za l'amus a bídere nois!» de babbu e de mamma.

Pro mi fàghere intrare in cuadernu, daghi no bastaiat peràulas e minetas, in domo bi aiat dobbe puru, chentza rispàrmiu. Za depia crèschere puru pro agguantare menzus su corpu, chi fintzas a tandho, si carchi isculivita no mancaiat mai, fit prus sa ballassa e su zogu chi no su pore e a donzi modu cheriat bidu si a iscola bi afilaia o nono. Ma su tempus de «S'anzonedhu meu», «Coro ’e mamma» e «Siscuredhu» che fit coladu; che fia mannu... e babbu e mamma fint porosos, mescamente pro chistiones de iscola, ca issos bi fint pótidos andhare pagu a su tempus issoro, chi s'iscola benit gai, a tempus sou, che a sa fae frisca, e cheriant chi nessi nois no aeremus fatu che a issos. Fint coriales a tribbulare de prus issos, bastus de no pèrdere s'iscola a nois, mescamente a mie, su prus minore. No creo mancu chi esserent in s'idea de mi “mandhare a istudiare”, ma cumprendhiant cantu baliat s'istúdiu e in cussu poniant aficu. Za est abberu chi mancu a issos fit aggradada, s'iscola, pro su pagu chi bi fint pótidos andhare. Ma su pisedhu nachi la pessat a conca de pisedhu, e a su chi pessat su pisedhu nachi bi at pagu de li pònnere cabu... Segundhu a chie cumbenit.

- «Ahn, no ti aggradat s'iscola?! Ello e deo no fia gai etotu! E deabbonu de sa sorte chi bi essere andhada!»

Gai naraiat mamma, impudosa, ca issa no fit bona ne a lèzere e ne a iscríere. A part’e annata, s'iscola paret cosa pro sas criaduras... Antzis no, est birgonza in iscola a pònnere sos mannos totu paris cun sos minores... Ih a birgonza a iscola a mannos, ite befe! Ca in iscola... A andhare a iscola a mannu est commente e chi unu massaju si ponzat a triulare in zerru, e no ca ndhe at fatu meda, de laore, no! In bidha a unu sos brullanos lu leaiant a befe e bi lu naraiant pro lu fàghere arrennegare, e pro si ndhe fàghere una bentre de risu issos, chi nachi triulaiat su trigu in zerru! Iscola a mannu?!...Ahi?!... Unu bellu gàrrigu a minores e toca! Est a postu pro tota vida, unu. Medas za si crebant suta, curcurigajos!... Chi totu a unu gàrrigu no che la leant! Ma... totu a unu gàrrigu cheret! Petzi chi a sos mannos no lis deghent sos machines: a sos minores ebbia, ca a sos minores za lis passat totu... Pessade chi Nigola Osu est andhadu a mannu a “istudiare”: una revolutzione at fatu!

 

- «A mie» - sighiat a nàrrere mamma contendhe de sa vida sua e bazi e ischide de cantas àteras mamas - «a mie za mi che ant leadu a campu a ses annos! Petzi bi so andhada pagas dies a iscola, ca no mi aggradaiat. “Toca, toca!” mi naraiant sos de domo, “Si no andhas a iscola moes a campu!” Deo mi che cheria in cue, a conca de criadura, e a iscola non bi so torrada prus. Tandho mi che leaiant a tzapu ifatu, a tzapitare trigu, a iserbare, a batire su late dae Sas Lantzolas, che las teniat cue, tandho, sas bacas, su biadu de babbu. Cudhos manzanos de bidhia, coromeu!... A pes nudos, totu trapados de su frizidore e benemindhe!... Àteros tempos fint! Chie no ischit za est cumpanzu de su tzegu. Tzegu bidindhe! Mancu a pònnere sa frimma mia, azummai! A no bi torrare mancu die prus, a cudh'iscola!... A part’e annata, tandho, luego ndh'est bénnida sa gherra... chi sa zente si at bidu apretu malu de su bisonzu, tandho, mih! Tandho che los leaiant totugantos a sa gherra, sos ómines mannos, e sos zòvanos puru, siscuredhos, chi mancu a leare su fusile fint bonos, moriant gai etotu, mancu a si difèndhere... Tandho no si ndhe ischiat prus nudha... Sa zente donzi die a muntones, totu ispetendhe in sa posta, che istaiat! Ispetendhe a b'iscríere… e totu nudha! Tandho si ndhe torraiant pranghindhe… E ite iscriaiant, chi medas fint mortos, malevadados!

- «Ma proite l'ant fata, sa gherra?»

- «Ih, e ite ndhe ischimus, nois, proite l'ant fata?! Leados che los ant! Medas za no bi cheriant andhare: tandho lis betaiant sos carabbineris e che los leaiant ammalaoza! Bi ndhe at àpidu chi si che ant segadu pódhighes dae manos pro no bi andhare! In bidha, su Ghespe... Mih, no li nias gai, tue, mih…»

- «Proite?»

- «Caite!... Ca bi lu narant a impróveru! Isse no bi cheriat andhare e... ite at ispedientadu? Tocat a su dutore, chi tandho in bidha che fit Sioto, e fatu li at un'innetzione de petróliu! Tandho li at fatu male, ndh'est rutu a malàidu, est bénnidu a puntu de mortu! Mai prus bi est sanadu! Gherra za no ndhe at fatu ma... za lu bides, mih, comente est, sicu che linna!»

- «Ma sa gherra proite l'ant fata?»

- «Contras a chie? Chie fint sos inimigos? Contras a sos Austríacos fint gherrendhe»

- «E proite?»

- «Ih!... Proite?!... A mie ndhe naras?!...»

 

Sos inimigos nostros fint sos Austríacos... Za contaiant de àteras gherras puru, chi nachi una borta sos Bonesos... ma dae meda, mih!, chi depet èssere a su tempus “delle guerre d'indipendenza”, chi bi fint sos Sardos cue puru, mih! A su tempus, sos Bonesos, chi fint sos inimigos nostros... fint bénnidos a bidha e no isco ite totu nachi lis cheriant fàghere a sos Illoresos! Sos Illoresos, tandho, s'illorant... e acollos faghindhe sa gherra de... indipendhéntzia contras a sos Bonesos! Trinta nachi ndhe ant mortu, cue in Su Carente, suta de sa roca de Coronas! Dae tandho, sa zoventude sarda... uhm!... illoresa, chi andhaiat a tirare in leva a Bono e... sos inimigos nostros fint cue!... Illorè contras a Bono e Bono contras a Illorè! Otana contras a Oniferi e Orune contras a Mamujada! Donzi borta una gherra! Sa zoventude andhaiat totu, a sa leva, ca... “la patria chiama”! Chi si calicunu fit reberde za bi fint sos carabbineris “della madre patria”!

Babbu in contos de iscola aiat fatu sa “terza”.

- «Candho fia in iscola deo - contaiat isse - in bidha che fit sa tertza ebbia: a fàghere cuarta e cuinta fit a che essire a Bolòtene, a pè donzi die, duos o tres chi bi ndhe andhaiat, chi fint sos chi andaiant a istudiare. Fata sa tertza, a mie su biadu de babbu mi at comporadu una baca e apustis, daghi tenia tréighi annos, mi che at pigadu a montes a crabarzu».

- Si no andhas a iscola moes a campu!

Za bi ndhe aiat chi faghiant a su contràriu...:

- «Su santu chi ti at fatu!… E biadu e chi lu poto mandhare! Ma no ndhe at gana! Donzi die a campu che lu leo: daghi iscarmentat a triballu as a bischi li benit sa gana de istudiare!»

Babbu si podiat cussiderare “analfabeta di ritorno”, ca no fit fizu de “mandhare a istudiare”. Ma a su mancu aiat fatu su “permanente”, tandho in sa “era” fassista aiat fatu su “volontario” in Àfrica orientale e a sa gherra de su Baranta che l'ant “richiamato” pro difèndhere “la patria”. Azummai faghiat sa “educazione permanente”: sa pinna in manu za l'at torrada a leare! Ma cussos tempos che fint totu colados... Sas elementares bi las aiant fatas in bidha puru, totugantas, e deo… ditzosu a mie chi mi cheriant mandhare! Ma bazi e ischide ite mi pariat custu contu de andhare a iscola, donzi manzanu! Mancu a babbu fit aggradadu a andhare a iscola, a su tempus sou, e ne a sos cumpanzedhos suos.

Contaiat chi fint totu “àinos mannos”, chi ndh'essiant de iscola totu a tocu de curcuriga, in segundha a batórdighi annos; chi nachi fint malos chepebbecu, chi petzi timiant su mastru Canu, ca isse los aferraiat a origras e ndhe los artziaiat dae terra pendhulipéndhuli chi lis bogaiat fintzas su sàmbene. A issos puru s'iscola lis depiat pàrrere una cosa istrana: nachi istaiant irgherriendhe che crabas acorradas, sempre ispuntzonendhe, moíndhesi, pitighende, faghindhe a ríere. Petzi timiant su corpu. In iscola bi paraiant male, balla!

 

Ma su pisedhu est pisedhu, no tenet resone... No tenet mai resone in contos de iscola... Mastros e professores tenent resone: issos sas iscolas las ant fatas totugantos e no che las ant agabbadas a sessant'annos, issos! Pessade cantos annos de resone tenent in prus de sos iscolanos, e de sos babbos e mamas chi ant fatu pagas iscolas! Tantos annos de iscola, tantos annos de resone... Babbos e mamas no bi aiant de brigare cun mastros. Beru chi s'ómine no si medit a prammos; ma cussu fit unu ditzu sardu, e duncas in iscola no bi fit coladu mancu acurtzu. Su pisedhu est pisedhu. Domadu cheret...

- «Ehi oe!... Uhm, maza maza che andhas a iscola!»

Custa fit sa promissa, in domo, e babbu e mamma no fint gai malos a cumprire. A part’e annata custas promissas sunt bonas a cumprire puru: una funedha, una tzinta, una frunzita, una manu beniant a betu a donzunu. Cheriat postu mente. S'ischit: s'iscola est de importu, antzis ca no aggradat est prus de importu puru... Eh!... si aggradat ite cosa de importu est, tandho?! Una cosa chi aggradat paret unu zogu! E ca sinono!... Una cosa chi aggradat est sempre “mala”. Eh!... si donzi cosa aggradat, tandho sa vida est unu zogu e... fintzas a s'àinu meu piaghet, gai! Su bellu est candho est una cundenna, sa cosa!

 

In domo no mi poniant pore pro cosas de iscola ebbia. Fora de iscola bi fit s'àtera iscola. Deo fia minore, emmo, ma fia mannu e podia comintzare a dare borta a su zogu e dare una betada de manu e azuare sos mannos: a fàghere unu cumandhu, abbare s'ortu, a compidare a sa binza, e gai. Cosas chi a bortas aggradaiant e a bortas nono, chi no s'ischiat bene inue comintzaiat su triballu e ue finiat su zogu. In s'àtera iscola fia mannu pro totu su chi podia fàghere. Su triballu meu fit a azuare, ca bi aiat bisonzu, ca a sos mannos lis falaiat su suore, chi antzis naraiant chi bi aiat de ndhe falare sa mata, arrebbentados a triballu. S'ischit chi daghi sunt in duos triballendhe sa pelea est cumpartida e donzunu faghet pro unu e no pro sete e li podet avassare tempus pro àteru. Ma deo, su triballu meu nachi fit s'iscola. Suore in iscola no nos ndhe at faladu mai: die cun die sétidos, no bi aiat logu mancu a nos istirare sas ancas, chi si unu istiraiat sos bratzos, s'àteru artziaiat sa manu:

- «Signor mae’!... Mih, Pudhu mi sta disturbando, mih!»

Cheriat azudu pro no che li leare su logu. In s'iscola s'imparat a pedire azudu. Si no l'imparat...

- «Su santu chi ti at fatu, midantzegu, candho essimus a fora!...»

In fora bi aiat logu, pro arranzare sos contos nois etotu. Nade, nade chi sa passéssia est modhe: si fit comente e matones o linna de carrare a codhu nos fimus crebados suta. Ma sa passéssia est passéssia e de suore in iscola no ndhe amus bogadu mai, fintzas zughindhe sas fortzas de carrare linna e matones, chi carchi borta, in cudhos zerros de fritu, nos aiat fintzas caentadu sos pes, cantu chi fimus mortos de fritu in die de sole. S'impreu nostru fit cussu, de andhare a iscola.

Sos annos donzi mastru faghiat iscola in d-una domo diferente, pariat chi s'iscola fit nessi nàschida acurtzu a su triballu e comente bi aiat triballu totue, gai etotu bi aiat iscolas in tres o bàtoro bighinados. Ma fossis las aiant fatas gai, sas iscolas, ca sa bidha fit pòvera... Tandho bi aiat iscolas in sa carrela de Tzelestina, in piatza cumonale, in sa carrela de nonna Muredha, a crebu de Tola chi bi fit iscritu. Pro s'iscola puru Tola podiat crebare. S'iscola chi andhaia deo fit un'istantziedha ebbia, cun cudhos bancos chi pro ndh'essire s'úrtimu ndhe depiaimus essire totugantos. Fimus una trintina e passa. A parte nois, pagas àteras cosas bi aiat: sa càtedra, sa lavagna, un'armariedhu cun libberitos de contàssias, no sas de Predu Malíssia, unu santugristos e unu cuadredhu cun d-una fotografia:

- «Vedete quella fotografia? Quello è il capo della nostra patria - faghiat su mastru -: il Presidente della Repubblica».

 

Pro nos imparare a iscríere tandho sos mastros nos poniant a fàghere macarrones... Eh! Eh!... cussa est cosa de manigare! S'iscola no si fadhit: est nois chi lis naraimus macarrones. Sos mastros naraiant “aste”. Fit pro nos pònnere s'abbitúdine a fàghere andhare sa manu a ue cheriat s'órdine, e no bi cheriant sos macarrones nostros... A fàghere macarrones za mi bi poniat mamma e si no mi poniat issa mi bi ponia deo, a botu, che a totu sos pisedhos de su mundhu, chi no si podent bídere mai frimmos e cherent fàghere comente bident a sos mannos. In iscola sa cosa de manigare si podiat bínchere, bínchere no ca sa cosa de manigare fit meda, gai comente si narat a bínchere su triballu. In iscola si podet bínchere a sos àteros, si sezis prus “bravi” de sos àteros, che candho unu binchet su postu ca un'àteru l'at pérdidu. Faghindhe macarrones iscritos una borta apo bínchidu unu tzoculatedhu. Gai cantu s'ungra fit. Su pisedhu si cuntentat de pagu. Allegru che musca, deo, ca sa die fia su primu de iscola! Che lu ghiro a domo. Mamma che fit in campu.

- «Costóilu a mamma! - nachi Zuanna daghi so essidu, a mesudie — Làssalu a daghi ghirat issa!»

Che lu ponzo in una lamedha chi bi aimus subra de sa ziminera, una ziminera chi bi cabiat una famíllia intrea a calore a fogu fit. Ma no tenia asséliu: donzi tantu andhaia a mi lu abbaidare, cudhu tzoculatedhu... Si fit istadu càriga o nughe... De cussas cosas mi ndhe prenaia sas busacas, a craru e a cua, e a fora a remuzare cun sos cumpanzedhos. Sos istios babbu istaiat sempre chirchendhe ispinatzos pro b'iferchire sa figu a sicare. Cudha bella figu niedha!... Daghi fit bene sica la faghiaimus a filleris e la costoiaimus in sa càssia. Totu tucorada, in zerru, ndhe la bogaimus a manigare cun chiu de nughe e de méndhula. Ma unu tzoculate?! … Deo petzi ndhe bidia in cudhos botes de bidru in su tzilleri de tziu Nànghelu: ma fit a càmbiu apare cun su dinari. Dinari?! Boh!... Beh, daghi fia prus mannitu mi che ndhe furaia dae domo a mi comporare sas “zandujas”. Lampu a bona chi fit sa cosa comporada!... Totu bene imboligada!...

- «Mà!... Mih, unu tzoculate apo bínchidu, oe, in iscola!...»

Gai pessaia, deo, ispetendhe a torrare mamma. Ma mi che l'apo collidu innantis de ghirare issa.

 

Deo no fia “il primo” de iscola, no so mai istadu “il primo”. Antzis in cuss'iscola etotu una borta mi ch'est fintzas faladu su píssiu de su banzu chi mi at dadu su mastru, ca no ischia sa lessione. Za bi cheriat pagu a che li falare su pissiu, a unu, e a calicunu fintzas àteru, ca s'iscola fit che a sas domos etotu, chi pro fàghere bisonzu fit a essire a sas cresuras.

Sos annos in bidha fimus totu ispetendhe a nos fàghere sas fognas. Ma, no isco mancu chie, nachi fit pessendhe in àteru e a las fàghere nois sos de iscola, sas fognas, no bi fit in su “programma”, mancu si fimus istados zòvanos de vinti unu annu. Nois faghiaimus fognas a zogu, fora de iscola, ca terra intro no bi ndhe aiat mancu a brulla. S'iscola est iscola. Bàtoro oras totu a una tirada chi nos pariant sempre oto. In domo andhaimus candho ndhe aimus gana: pro bisonzos de gai za nos ischiaimus arranzare a sa sola.

Ma in iscola no bi fint sas cresuras de s'àtera iscola, e a pedire s'órdine pro andhare a pissiare mancu a ndhe fontomare. S'órdine no fit a lu pedire: bi fit!... In piedi!... Seduti!... Qui la mano!... Prendete la penna!... Braccia conserte!... Beru chi dae tandho a como s'iscola l'ant totu revolutzionada: bi ant fatu fintzas logu a cagare. A órdine. “Mai alla prima ora”, ca si no imparant a pedire s'órdine sa lessione adiosu! Cheret petzi chi su mastru o professore istet atentu, chi sinono sos iscolanos che li essint a pissiare duas e tre bortas donzi ora.

Una die su mastru mi che cramat e no ischia “il comincio”... A iscola andhaia chei cudhos operajos chi contaiat babbu, chi nachi s'impresàriu los cheriat, su manzanu, irmurzados, cagados e pissiados, pro no li pèrdere tempus triballendhe. E puru!... A part’e annata s'iscola batit sa gana de pissiare. No ischia sa lessione. Su mastru leat una bacheta de ozastru... totu nodos fit! Corpa ca ti corpo, a sa pranta de sa manu!... Za mi l'at caentada! Torrendhemiche a su bancu che so andhadu a ormina, píssia ca ti píssio.

No mi ammento però cantos corpos mi aiat dadu. In iscola los contaimus sempre, sos corpos. Iscola pertzisa, balla! In domo sos corpos fint gai, una cosa a sa bona... Ma no fint a forfè: fit a corpare fintzas a cantu bastaiat… In iscola sos corpos fint a contu... Beh, chentza contu! E za est a nàrrere chi nos ndhe podiaimus fuire, za!... De unu corpu in domo medas bortas nos ndhe podiaimus fintzas frànghere: fuindhe, faghindhe carchi balentia, faghindhe a ríere. E daghi che fit passadu s'arrennegu... che fit passadu fintzas su banzu. Ma su banzu de su mastru, lampu, fit chentza rimédiu. A fortza de la proare cudha bacheta de ozastru la connoschiaimus bene, ma no li aimus postu abbitúdine, chi donzi borta fit che una cosa noa... Poi su mastru bi teniat un'àtera bacheta, nébida, tènnera, iscuadrada, lísia lísia, niedha...

- «Compà! - naraimus nois - Lampu, cussa za!... Cussa est de ferru, mih, ite creides?! Cussa est pro candho che semus in cuinta, mih!»

Tzertu, a mannos sa cosa prus “raffinata”.

 

Su mastru Etzu, chi mi aiat zutu fintzas a cuinta, no fit malu... Antzis sa zente naraiat chi fit mastru bonu. Prus malu fit su mastru Mameli. Deo a isse li connoschia sa numenada e bastaiat cussa a nos fàghere a timire. Ma fintzas a cuinta no lu aia proadu. Una die a su mastru nostru no li beniat a bene a bènnere a iscola e nos at mandhadu a nàrrere de andhare a sas deghe e mesa cun su mastru Mameli, chi tandho faghiat iscola in sa Domo Cumonale. Allegros che musca ca fit a intrare a sas deghe e mesa, nois! Ma comente e rellozu... no andhaimus própiu a rellozu e andhados semus unu pagu prus chito, pro zogare. Su mastru fit interroghendhe sos suos.

In pratza cumonale, chi tandho fit a palone, cun su murallone comintzadu e mai agabbadu, bi aiat logu a cúrrere e a zogare una bellesa! E zoghendhe fimus, nois. Ndh'essit su mastru arrennegadu e catzadu noche at: nachi a no li dare ifadu, a torrare prus a tardu ca no fit ora. Noche semus andhados a suta de s'úlumu de crésia, chi a contu nostru che fit atesu. Fimus gai a chistionedhu, o fossis a boghes puru. E acollu su mastru, torradu a essire, e noche cramat. Comente l'amus bidu cramèndhennos, sos pagu domados si l'ant pessada e fuidos sunt. Deo cun àteros semus andhados. Intrados semus. Ndhe zughiat duos de sos suos acurtzu a su... tribbunale, interroghèndhelos, tristos chei sa Maria... Sos chi fint sétidos in su bancu fint mudos che crastu, no lis essiat mancu súlida. A s'ala de su bracone bi aiat una fila de cundennados; totugantos a manos in artu. Comente semus intrados, isse a dainanti e nois ifatu:

- «Braccia in alto!» - nachi - e postu nos at a un'ala, a bratzos istirados, a manos in artu.

Lampu!... A bodhire figu, a furare melighedha, a ispilire olia in su tempus za los aia istirados sos bratzos a in artu: ma gai nono! Chi candho mi che istracaia los lassaia pèndhere! Su mastru, arrennegadu che dimóniu ifurrendhe pilarda, at sighidu a interrogare e a pònnere a manos in artu: mancu chi che fint sas deghe e mesa da'ora si est abbizadu prus. Bi fimus gai carchi mes'ora. Ma cudhas manos pesaiant che tronu, sos bratzos si fint comintzendhe a pinnigare. Sos malissiosos... abbassiaiant sos bratzos, e petzi che lis assupriat sa bacheta a ungras. Sos àteros fimus onestos e bastaiat gai.

- Braccia in alto!

No dimandhedas chie fit su carabbinieri.

- Braccia in alto!

No dimandhedas a chie fint irrobbendhe.

Cun su mastru Mameli, pro chie imparaiat a contare contendhe carchi cosa, fit una cumbénia: no solu podiant cumprèndhere bene chi donzi númeru fit pro una cosa, ma podiant fintzas assuprire a números artos, decine, centinaia... Ma su prus mastru malu fit un'àteru: sos pisedhos li naraiant petzi “Cagavuindhe”, ca isse aiat imparadu a “obbedire” e in sa gherra chi li aiant fatu fàghere, “per amor della patria”, si ndhe fit fintzas cagadu, e gai bi che lu ant pesadu. Custu faghiat gai a timire chi, si fidaiat sa zanna de iscola abberta, calicunu agataiat su corazu... de che li fuire. Unu corazosu... e norantanoe timegagas. Chie malu... e chie domadu. Impudosos ndhe fint, sos bonos. Cun isse, si unu ischiat sa lessione a memória, totu bene, e lu cramaiat a l'interrogare, comente su pisedhu fit acurtziendhe che l'irmentigaiat totu! “Vuoto di memoria”. Calicunu prus trancuillu si cagaiat sos pantalones, ca lu leaiat a cussos, e àteros ghiraiant a domo a marcos biaitos…

- «Su santu chi l'at fatu!... Midantzegu a lu denúntzio!»

- «Odheu, nono!... Ca su mastru est che a su preíderu etotu!»

Sos pisedhos no lu podiant bídere tichedhu: «Menzus mortu pro èssere cun babbu!» - naraiat su fizu etotu. Ma como belleggai no si corpat prus “a norma di legge”, in iscola.

 

Ma torramus a s'iscola mia... Mia?! Mia nono, lampu! Mai mi est cumbinadu de leare s'iscola che cosa mia. Su mastru emmo, za lu naraiat sempre: «La scuola è vostra e perciò...», però, lampu!... Che a como etotu, mih! Ma lómpidas a bi mancare gai pagu calicunu at a pessare chi mi aggradaiat etotu. Za bi sunt puru, emmo, sos chi in iscola istant bene, ca in domo istant peus. A nois su chi nos piaghiat fit s'iscuta chi che colaimus tra sa essida dae domo e s'intrada a iscola, cantu istaiat a bènnere su mastru. In domo istaiant fatuvatu a perrica:

- «No ti che andhes prima de s'ora!»

Ma totu nudha. Nos aggradaiat a istare totu paris in sa carrela de iscola. Fuiaimus dae domo ca, zogajoghendhe, bi aiat pelea a fàghere su chi nos poniant a fàghere. Ma fimus malos a acorrare a iscola, ca su istare in mandra, comente naraimus nois, nos aggradaiat prus pagu puru, ca a su mancu in domo bi aiat de andhare, de bídere, de tocare, de ríere, de totu. Si nos aiat intesu carchi mastru o professore nendhe mandra a s'iscola, e suponindhe chi cussos cumprendhant sa limba de sos pastores, nos aiat nâdu chi nois no fimus “pedagogisti”. A ndhe li benit de pessadas a conca, totu, a su pisedhu!... Sos professores ndhe ant fatu nessi deghessete annos... de iscola, mih! non ant fatu mancu una morte, no! E sa resone no bi at bisonzu de bi lis dare.

Ma torramus a su mastru Etzu. Isse corpendhe contaiat fintzas a chimbe, candho fit in bonas.

- «Vedete le mie mani?» - naraiat candho nos bidiat a su time time, andhendhe a malugoro a parare sas manos - «E quanti colpi di bacchetta non hanno preso queste mani! Eppure, sono ancora belle, sane, rosee! Coraggio!...»

Lampu, un'àtera limba fit faedhendhe! Però, mih, de gallos in manos in iscola za no nos ndhe at essidu mai: sos corpos no acorzolaiant sas manos e de totu sos chi sunt “andhados a istudiare” no ndhe apo bidu mai cun manos acorzoladas. O fossis bi cheriat àteru pro acorzolare sas manos e no fit cussu su pidinu de s'iscola. Depiaimus acorzolare àteru, in iscola. Ma no fit mastru malu, su mastru Etzu: sos chi colliaimus una bella passada de banzu in domo puru lu cheriaimus fintzas bene, mancari a su time time. E ca sinono, ite mastru malu podiat èssere pro mazare?!... A mazare si mazat pro su bene... Tzertu, no istaiat pessendhe a su proite si depiat fàghere a corpos: a bi cheriant! L'ischiant totugantos chi su pisedhu est pisedhu... e chi sa lessione est mala a intrare in conca... A su mastru puru, mih! A su tempus sou, però, eh! Sa lessione fit mala a intrare in conca e pariat chi s'àidu si podiat abbèrrere a corpos. Ma fossis fint irballendhe logu de corpare; o fossis fit s'istrada zusta. Za corpaiant a conca puru, a bortas, ma pariat chi s'àidu cheriat abbertu in manos.

Cudhu “Braccia in alto!”, imbetzes, no si cumprendhiat inue che depiat intrare sa lessione e fossis faghiat gai ca fit mastru zòvanu e faghiat a “metodo nuovo”, ma chentza irbandhonare su “vecchio”, chi bi cheriat etotu; o fossis si che fit cumbintu chi “la pratica vale più della grammatica” o est chi che li fit torradu a essire dae conca su chi aiat “istudiadu” in iscola. Sos prus de sos mastros za corpaiant a manos, ca pariat su logu prus addatu. Azummai l'aiant inzertadu! Chi candho leades una cosa in manos, e la tantades, e la medides, e bos la ponides a notu, e la segades, o l'arranzades, tandho sa cosa no boch'essit prus dae conca. In iscola est totu... triballu ’e conca. Sas manos... “Mani in alto!”, “Braccia conserte!”

No si tocat nudha.

Petzi pinna e cuadernu e líbberu. Sa lessione che depiat intrare in conca. Che a como. In manos che depiat intrare su sabore de sos corpos, “per ricordarvi”... Za mi l'ammento. E àteros puru si l'ammentant. A bos lu ammentades?

Ah!... como za no est gai! Como azummai no mazant prus, mastros e professores. Como, issos, che zughent ideas diversas in conca. Sunt “democratici”, “progressisti”, e gai, mih, totu cun ideas bonas, in conca. Como za no mazant prus... Beh, carchi corpu..., candho bi cheret bi cheret! Tantu a sos iscolanos no che ndhe lis cheret intrare gai etotu in conca, ne a bonas e ne a malas. E pro su prus, chi est sempre menzus de ndhe collire esaurimentu, mastros e professores, “democraticamente”: «Peggio per voi - nachi - Se volete studiare, studiate: chi se ne importa? I1 mio ventisette arriva lo stesso»  e a “norma di legge” no bi mazant prus. Oh, sos “rivoluzionari” za nono!... Custos mastros e professores si lu leant a coro, si ndhe leant arrennegu ca... «Come! Proprio voi?!», sos fizos de sos triballadores chi tenent bisonzu de s'irfrancare de su bisonzu, «proprio voi dovete studiare, perchè avete bisogno di elevarvi, di liberarvi!»  Ma totu nudha! Su santu chi bos at fatos... ndhe pigat fele!

Ma no bi ndhe cheret “istudiare” a bonugoro. Ndhe pigat fele ca própiu sos pòveros, sos malassortados, sunt azummai totugantos dirganados, issos prus de sos àteros, chi sunt sempre sos prus curcurigajos, de sos prus reberdes: su “studio” no lis rechedit, chi paret chi su “studio” est fatu pro sos sennores, chi paret chi sennores e iscolas sunt sa matessi cosa, comente e chi siat s'unu fizu de s'àteru. Ma ndhe pigat fele e carchi borta ndhe batint sa gana de los pistare che azu, a sos fizos de sos pòveros, ca... e biadu e chi podent “istudiare”!... “Svogliati!”, “Poltroni!” Eh!... Su “studio”... s'iscola no batit petzi sa gana de pissiare a sos pisedhos: sa gana de mazare puru batit! Ma si a mazare nono, nessi carchi boghe, chi timant! Sa “bocciatura”, poi, “naturalmente”: “Chi merita merita!” Eh!... s'iscola est iscola. E daghi unu est in mandra o est pastore o est bestiàmine. In teoria e in pràtiga. Un'àtera limba, lampu!

 

Su mastru no fit malu, antzis sa zente lu bantaiat chi fit bonu. Ca sa zente, ite cherides, sa resone la daet a chie si la leat. E in s'àtera iscola bi ndhe at de cosas de ischire! Sa zente l'ischit. Est ignorante. Medas cosas no las ischit, lu narant totugantos: - «Nois sighi semus cosa!... Nois no ischimus nudha, no semus nudha». A sa zente a bortas che li fuit su corpu che nudha. Una mama de sete e oto fizos, cun maridu emigradu, disocupadu, irrenadu triballendhe, triballendhe chentza lúcuru, massaju, maniale, pastore, zoronateri, operaju, una mama a bortas e medas bortas faghet innantis a li dare un'iscantarzada, a su pisedhu, chi no a lu

leare gai cun passéssia, totu ispieghendhebbila sa cosa, faghindhebbilu a cumprèndhere a sa bona. Una pessone, fata a comente benit benit, faghet prima a corpare. Ma s'iscola, lampu!... Est fata comente benit benit!

Nois timiaimus sos corpos in totue. Oh, pro tandho za no la leaimus che un'ofesa: a su pisedhu li passat totu. A su mastru lu timiaimus:

- «Ahn!... mih su batu est benindhe, mih!» - naraimus comente lu bidiaimus atesu ispuntendhe in d-una contonada, e deretu nos illoraimus a cúrrere a nos pònnere “in fila per due”, nois, sos sórighes, ororu de su muru de iscola, pro bi ndhe àere nessi su mesu cuados in pinna de sa prima fila. Sos curcurigajos curriant donzi borta a oru a muru o a daisegus de sa fila.

Tandho su mastru nos faghiat intrare, a unu a unu: isse si poniat in s'oru de sa zanna e nois colendhe dorchiaimus sa conca... no tandho ebbia, pro li ammustrare sas origras: a chie las zughiat brutas che lu catzaiat. Ite iscola podiat èssere si fimus andhados a origras brutas? S'àteru... pagu male, tantu no si bidiat e no bi aiat bisonzu de nos perificare, za l'ischiat su mastru puru chi si no nos sighiat carchi dellúbbiu “doccia“ no... “Doccia”?!... Mancu sa peràula! Sas domos nostras fint comente fint, gai comente s'iscola no bi fit pro su chi nos mancaiat.

Lampu, ma sas origras!... Cussas, lassèndhelas brutas, assassegus si podent tupare puru, e un'iscola de origridupados ite iscola est? Tupadas sas origras, tupada s'iscola! A origras netas nos cheriant. Za est abberu chi donzi tantu su mastru abboghinaiat:

- «Pudhu!... Che cosa stavo dicendo?» E Pudhu mudu che lódhuru. - «Mura!... che cosa stavo dicendo?» E Mura mudu che lódhuru. - «Pudhu e Mura qua. Vi faccio sentire io, vedrete!...»

Chimbe corpos de bacheta. Sas origras che fint in aterue e bi cheriat su corpu a ndhe las torrare.

Però daghi faghiaimus “igiene”, chi est una “materia”, ah!... cussa za faghiat, mih, a la fàghere in iscola! Candho faghiaimus “igiene” nos naraiant sempre a nos samunare totue, ma no in domo e in iscola puru, no: in totu su dossu. Iscola bona, balla!... Chi ndhe faghiaimus sempre de “igiene”, mih! La “studiavamo” donzi annu, chi in cudh'iscola, intrendhe dae fora, bi aiat unu fragu chi segaiat s'àlidu! Eh!... “L'aria ossigena i polmoni”!

 

Daghi su batu no podiat bènnere, sos sórighes fimus allegros che pitzone.

- «Coromeu!... Su mastru est malàidu: oe no benit!»

Ahi!... a si cuntentare de su male anzenu!... Beh, daghi no faghet a si allegrare de su male sou, unu!… Ma ca ei!…

Menzus unu mastru malàidu chi no in iscola!... Sempre gai.

Candho su mastru no podiat bènnere, nois noche torraimus a s'àtera iscola:

- «Compà, a ue andhades bois?»

- «A montes a falare una fasche de linna pigo. A bi benides?»

- «No, no poto. A collire olia mi ch'esso».

A part’e annata, in iscola, chentza mastru ite si podiat imparare? E ca sinono, sa muta za fit de nos fidare in iscola solos! Totu aimus bortuladu, che dimónios!... Paret chi in iscola sa fortza de sos bratzos e de sas ancas, de s'ischina e de sos nérbios daet a gherra e a machine, chei cudhos sórighes isserrados in gàbbia chi si móssigant s'unu cun s'àteru, faghindhe isperimentos sos issentziados.

Candho no podiat bènnere isse, a bortas mandhaiat sa muzere, chi fit mastra issa puru. Daghi beniat issa no fimus gai cuntentos che candho fit a torrare a domo: mesu cuntentos fimus, ca issa no fit gai porosa che a su mastru. Cun issa no fit a istare mudos che lódhuru e frimmos che crastu: cun issa istaimus a chistionedhu, a s'iscúsia fintzas a candho a issa puru no che li essiat unu “Silenzio!”, ca in iscola, pagu pagu chi faedhet donzunu, no si cumprendhet prus nudha, e tandho donzunu faghet a chie àrtziat prus sa boghe e... no est logu de chistionare, s'iscola. - «Siiiléeenzio!» - torraiat cudha a boghe lena e illonghiendhe sa peràula chi pariat chi teniat passéssia meda.

Ma in iscola s'istaiat mudos. Mai, arguai!, a rispòndhere a su mastru. Petzi candho ti dimandhat isse. Si faedhat a órdine. Pro imparare “L'ordine”, “gli ordini”. Arguai a rispòndhere a su mastru. Mai li cheret dada in bínchida a su pisedhu... Ca sinono podet pessare chi tenet resone fintzas isse... Eh no! Gai nono! Sos de domo puru medas bortas la pessaiant gai; ma si fit in domo si lassaiant bínchere, e poi in domo faghiat a bínchere ca nessi a fora noche podiaimus essire a tènnere resone nois. Ma cun su mastru, in iscola!... Su mastru est che a su preíderu in s'artare e su pisedhu depet bínchere perdindhe.

Cun sa mastra za nos leaimus ballassa... Petzi su corpu nos ammentaiat chi fit mastra, ma fimus cuntentos gai etotu ca issa corpaiat solu fintzas a tres. Issa lassaiat cúrrere e nois ndhe cheriaimus s'iscusa, nos ndhe daiat cantu s'ungra e ndhe cheriaimus cantu su bratzu, pariat chi no aimus bidu mai alimentos, che a unu muntesu a fàmine chi daghi bidet it'e manigare paret chi bi cherfat betare sa mata, chei cudhos presoneris de campu de cuntzentramentu, chi candho ndh'essiant e manigaiant ndhe moriant ca lis fit tropu fintzas su pagu.

Lampu, nois pariat chi no fimus educados etotu!... O fossis no nos l'aiat fata, s'educassione... Mala a intrare, poi, s'educassione puru in origras. A part’e annata sas àteras intradas fint totu serradas... disocupadas fint! Marranu chi si in iscola noche aiant immandradu fintzas a chimbanta annos... ndhe fimus essidos a pisedhos etotu. Cudhas peràulas, de s'educassione, intraiant in d-un'origra e ch'essiant in s'àtera! Fossis est pro cussu chi de peràulas, de educassione, ndhe naraiant medas. Iscola bona!…

Àtera die de festa... Ah, custu “studio” chi paret unu dolore de mata, chi no faghet a ingullire nudha! E no si ndhe podet fàghere a mancu, a manigare?... Nono, obbrigatóriu est! A óbbrigu a manigare gai est: cantu bos ndhe daent, daghi bos ndhe daent, comente bos lu daent. O màniga o crepa. O cussu o nudha. “Buon appetito”, “Auguri”!

A medas za ndhe lis passat fintzas sa gana de manigare..., de “istudiare”, e si cumbinchent chi est menzus a istare a sa zeuna, o a fàghere àtera cosa, a triballare, o fintzas a istare bandhuleris, in ziru, zoghende, bastus de no intrare a iscola. Che a su contu de sa criadura chi pranghet fintzas a tres meses. Sa criadura murrunzat, istat a tunchiedhu ca li dolet carchi cosa e li bastat a la zogare ebbia. Ma sa mama nono, sa mama zughet sa tita, e la zughet issa! E li depet mustrare chi la cheret bene fintzas candho li faghet male, e li daet a súere. E cudha ca no podet faedhare torrat a prànghere, chi tandho no ndhe cheriat de late. Torrat a prànghere... Ih, coro ’e mamma!... Leh sa tita! Torra! E cudha criadura torra a prànghere! Fintzas a tres meses, “età dell'obbligo”. Candho sa criadura ch'est criadurone mannu, e pranghet pro àteru, nachi totu su mundhu... a istudiare nachi est unu dolore de mata, cosa de lassare a chie “è portato”. Sa lessione l'at imparada.

 

Àtera die de festa fit candho nos bogaiant a ispassu, a sa sedha de campusantu, a leare sole. Nos poniant “in fila per due”, imbrocaimus in carrela mazore, a crebu de Vittorio Emanuele chi no bi lu naraiat neunu, e a campusantu. Inie mastros e mastras a un'ala e nois a un'àtera. Lampu a male chi nos ndhe pariat custu de bídere sos mastros chi petzi chistionaiant a contu issoro! Ndhe aimus ódiu candho bidiaimus carchi pisedhu, chi fit sempre su primu de iscola, chi si podiat acurtziare a chistionare cun sos mastros.

In cussos cunzadedhos de sa sedha de campusantu zogaimus a su gari, a lunamonta, a barriera, a istrampadas, a bandhidos.

Chentza nos istesiare però, e sempre seberados: féminas a un'ala e mascros a s'àtera.

Sa zente za no podiat cumprèndhere proite noche bogaiant a ispassu, a leare ària e sole:

- «Ello?!... e no che istat sempre in campu, fizu meu?!» - si lamentaiat carchi mama.

- «E no est ghiradu aposta pro andhare a iscola, su meu?!…» - faghiat s'àtera.

- «E no lu depo mandhare puru, a campu, su meu, daghi essit de iscola?!…» - si chessaiat un'àteruna.

Donzunu teniat carchi cosa de nàrrere. Sa zente fit innorante ca... si bi ndhe aiat unu in chentu chi no faghiat sa vida de totu sos àteros fit meda. Sa zente torraiat azummai totu a su matessi puntu:

- «Mah! ... E ite ndhe ischimus nois? No lu ant a ischire, issos, su de fàghere?»

Mastros e mastras l'ischiant comente cheriat fata s'iscola e ite lis cheriat postu a “istudiare” a sos minores. Ello?!... Babbos e mamas bi fint..., bi sunt pro fàghere fizos e mandhare a iscola. Petzi chi de cosa de iscola sa zente no ndhe cumprendhet bótziga ca... est innorante!... Ite ndhe podiat, ite ndhe podet ischire sa zente? Fossis chi s'irmeudhighinat su cherbedhu faghinde “problemi” iscritos in sos líbberos e chi at imbentadu in Milano unu chi est andhadu una bindhighina de annos a iscola e chi che at coladu tota vida sua andhendhe a iscola? Fossis chi istat frimma che crastu e muda che lódhuru ispetendhe a faedhare o a si mòere a órdine? E fossis chi in iscola si betat incunza? O si parat bestiàmine? O chi si faghet carchi cosa de indústria? Beh... carchi cosa de gai za nos la poniant a fàghere, chi fit un'àtera die de festa, “la festa dell'albero”, ca essiaimus a sas deghe e mesa. Azummai donzi annu la faghiant.

Sa die nos poniant “in fila per due” e a s'ala de campusantu… Lampu, sempre a cuss'ala! In cussas trempas de istradone sos operajos ammanitzaiant sos fossos, chi nois arguai a tzapare! Nos daiant unu prantonedhu, chi no nos ndhe tocaiat mancu unu perómine, e che lu poniaimus in su fossu. Tandho sos operajos bi betaiant terra a li carrarzare sas raighinas.

- «Compà!... Mih, cudhu prantone l'apo postu deo, mih! Bidindhe che lu sezis comente est creschindhe? Mih no mi lu tochedas, mih!»

A mie no mi ndhe tocaiat mai mancu unu a prantare, ca fint pagos, sos prantones, fit tantu pro..., no a prantare unu buscu no! Una cosa “simbolica”, tantu “per l'educazione”... Menzus “l'educazione” chi no unu buscu... No, menzus “il simbolo”. Unu monumentu li faghide, a su buscu. E a s'educassione puru, siscuredha.

Su chi ischiat sa zente, su chi sa zente ischit no fit, no est cosa de iscola, chi sa zente de sas cosas de iscola no ndhe ischiat una bótziga.

- «Compà!» - li naraiant medas a su mastru, chi si lu aiant postu a compare - «Compà, faghide bois! E si no ponet mente iscrabigàdeli chentza miserigórdia, e mandhademilu a nàrrere, chi in domo che lu agabbo deo!»

In cosas de iscola, babbos e mamas fint “competenti” a corpare, pro azuare a domare. Ischiant de sas cosas de iscola cantu s'iscola e sos de iscola ischiant a carculaiant su chi ischiat sa zente.

A su tempus sa zente no bi betaiat votu in cosas de iscola, no fit che a como, chi s'iscola est totu “democratica”... Como bi at fintzas una leze chi li narant “Decreti Delegati”, chi nachi bi podent andhare, si cherent, fintzas babbos e mamas a betare votu in iscola. E nachi podent fintzas faedhare! E dare cossizos! Revolutzionada est, s'iscola!... Ma bazi e ischide coment'est:

- «Ohi!... Ohi chi no ndhe tenzo de tempus! Tantu no conto nudha, ite frigura bi fato, deo!... No bi semus bonos, nois, a faedhare!»

- «Ih, e deo? Bi so andhadu una borta… ma no bi torro prus, no, balla!» Ello? Faedhant totu issos! Petzi sos “papà”. Ah cussos za “parlano”! Cussos “discutono”. Cussos si, chi ndhe cumprendhent, de iscola! Ca issos ndhe ant fatu de prus, de annos de... resone. E si cumprendhet: fint sempre “bravi”. Sennores e iscola, sa matessi cosa.

Ma sa zente!... Mancu bótziga ndhe cumprendhet de cosa de iscola. Nade, nade chi bi ant fatu cussa leze, chi nachi babbos e mamas, chi istant sempre lezindhe totu sos líbberos... podent fintzas cossizare a mastros e professores cales sunt sos menzus líbberos de comporare! “Democraticamente” eh! Ca... “libro e moschetto alunno perfetto”... Ah no, eh!... Cussu nono: in iscola líbberos ebbia, ca su muscheto... Cussu nono: “educazione alla pace”!... Sa gherra... est cosa de “adulti”. De niedhu che li ant bogadu sa camisa, a s'iscola.

E ca sinono!... Como est tempus de “specializzati”: o a líbberu, o a muscheto, o a mastru, o a carabbineri. Chimbanta e passa in donzi bidha, a mastru e a carabbineri. Educassione e órdine... Babbos e mamas... che a sos fizos etotu: “Credere obbedire combattere”. Sinono ite iscola fit istada si lu aiat ischidu sa zente etotu su chi lis cheret postu a fàghere in iscola a sos fizos? Tandho fit istada s'iscola de sa zente. Eh no!...

- «Compà, faghide bois!»

 

Tandho, si bi cramaiant su babbu o sa mama a iscola fit a corpare. S'annu chi apo fatu sa “settima”, una die ant cramadu a sos de domo. Ira russa bi aiat sutzessu. Acurtzu meu in su bancu bi tenia a compare Nigola Galistru, chi como est emigradu, e cun isse istaimus sempre brullendhe, a tróulu de risu, a s'acua, chi pariat chi s'iscola imbetzes de nos batire sa gana de prànghere nos batiat sa gana de ríere. Fadhidos nos semus.

Cun compare Nigola andhaimus a tentare s'ortu a denote, a l'abbare, a tzapitare su basolu, ca teniaimus sos ortos in sa matessi leada. E riaimus puru. Ma sa gana de ríere nos coitaiat a passare, triballendhe, e prus puru sa gana de irgherriare. Ma in iscola?... Pariat chi fintzas cudhas fortzas chi aimus de cassiare s'abba de unu surcu a s'àteru che las bogaimus chentza cabu, comente e chie no ischit ite ndhe fàghere, si no a pitigare, a istare a su moe moe, a su toca toca, a su rie rie, e fintzas a bídere una musca bolendhe nos pariat menzus de iscurtare su mastru. E candho fimus solos, si su mastru si ch'essiat carchi iscuta, pariat chi s'educassione no bi fit colada mancu acurtzu, a nois. Fit un'educassione chi bi cheriat sempre su mastru in dainanti o su corpu ifatu. Ma su mastru etotu, daghi lu bidiaimus prus arrennegadu, nos faghiat a ríere! Chi depet èssere cosa mala, mih, a timire e a s'isarcare e menzus a la leare a ríere!...

Una die su mastru che fit essidu e compare Nigola fit a “braccia in alto” in daisegus de sa lavagna. Fimus cun cussu mastru s'annu. Ite fato deo, leo sos cuadernos de su cundennadu e in sas cobertinas bi pinto un'àinu mascru cun d-unu debberone ‘manganello’ in fora...

Àinos gai in bidha no fint un'ispantu. A su tempus chi fimus minores nois sas carrelas si prenaiant de pisedhos e de bestiàmine: e chie prendhiat àinos, mascros e féminas chentza pidinos de “pornografia”, e chie prendhiat boes e bacas, e chie bogaiat porcos, e chie colaiat berbeghes e chie nessi pudhas e canes e batos teniat. Sos pisedhos, poi, daghi sunt iscapos, bident e abbàidant de totu, fintzas su chi cuant sos mannos. E cantas bortas nos semus divertidos a iscrobare duos canes atacados! Chentza los lassare in pasu mancu in sa “luna di miele”!… Pro contu de àinos mascros, neune istaiat a pistighinzu a lis pònnere sas mudandhas pro no lis bídere su ‘manganello’, si no fit a carrasegare. Ma sa zente no fit mancu “maestra” no! E sas carrelas no fint mancu “scuole”, no! Si poi pisedhos e pisedhas bidiaimus una monta o un'animale anzendhe e istaimus abbaidendhe... Ogros zughiaimus! Fora de iscola bi est cussu puru e sos animales, mancari domados, no est sempre chi faghent sos bisonzos issoro a órdine. E si fit un'animale anzendhe nos cramaiant sos mannos etotu. Ma in iscola!... Mancu pro sonnu! Mancu a pintadura! Ca sa chistione, candho est torradu su mastru, no fit ca deo aia abbunzadu in cuadernu anzenu, ma ca bi aia pintadu cosa iscandhulosa. Torrat su mastru:

- «Pudhu, domani vieni accompagnato!» - nachi - e mi at iscritu cosa in su cuadernu. Tandho no fit ancora su tempus chi mastros e professores acusaiant sa zente de che iscontzare in famíllia su chi nachi nos faghiant in iscola; mastros e professores no fint gai “coscienti” e cun ideas bonas, in conca, che a como: como sunt prus “preparati”. Tandho pariant prus de bidha chi no preparados e fora de iscola faedhaiant che a sa zente etotu. Como s'iscola za est totu revolutzionada!... Bi est su collegamentu “scuola-famiglia”, “scuola-società” e totu gai, mih!, chi fintzas su restu de sa famíllia, sa bidha, su triballu, totu depet cambiare comente a s'iscola rechedit, ca s'iscola est “il centro della vita”!... Fossis est pro cussu chi a babbos e mamas como bi los cramant donzi tantu, petzi chi no bi ndhe cheret andhare!

Sa crasse mia sa die fit totu burdellada, che a candho che leant su cundennadu a s'impicu; ma prus che àteru cheriant bídere, a s'acua, su chi bi aia pintadu in cudhu cuadernu.

Sa die ifatu so andhadu a iscola paris cun mamma. Faghíndhemi su... dibbatimentu, a mamma che l'at essidu un'iscantarzada: - «Lu domet chentza dolu!» - nachi a su mastru.

Àteras bortas, mamma, daghi che li essia a ziru e mi chircaiat ca li faghia bisonzu, essiat a mi chircare cun sa fune a bàtoro piza: fit banzu seguru che àinu in domadura. No at nâdu però a su mastru «Ello e tue ancora a ndhe bídere ses de cosas goi?» Teniat resone su mastru. In iscola cussas no sunt cosas “educative”: sunt “cattive”.

 

Su chi no podiaimus baliare fit candho su mastru nos poniat a iscríere. Deo no ischia mai ite iscríere! Fintzas chi fit a imparare una “poesia” a memória!... Ma a fàghere unu “riassunto” o unu “tema”!... No, no! E ite b'iscrio?! Daghi cumbinaiat de nos gherrare tra pisedhos za la bogaimus sa limba! Àteru e che “tema” fit! Ndhe agataimus de cosas de nàrrere! Za nos cumbinaiat pagas bortas de faedhare gai a meda in fora, ma candho cumbinaiat no istaimus a pistighinzu pessendhe «Cantas pàzines ndhe iscrio?» Antzis su pidinu de su meda fora de iscola no bi fit mai, pro sas peràulas, ca azummai sempre bi aiat bisonzu de faedhare a pagu. Donzi peràula pariat una cosa e no bi podiat àere prus peràulas chi no cosas. Sos mannos istaiant avertindhe a faedhare a pagu, pariat chi sa zente teniat ite fàghere e chi de peràulas no si ndhe depiat nàrrere prus de sas chi bi cheriant e pariat chi s'istrachidúdine si la sapiant fintzas in cue... Una borta tziu Bachisedhu Uda fit pighendhe dae campu, arendhe fit, ca lu aiant avisadu, e unu brullanu chi l'at abbojadu falendhe nachi lu cheriat collonare…:

- «Pighendhe?»

- «Falendhe?»

- «E nachi muzere tua si est illierada?»

- «Nachi!»

- «Nachi at tentu fizu mascru?»

- «Nachi!»

- «E nachi za istat bene?»

- «Nachi!»

«Bah, bah! - at fatu cudhu in pessos comente ch'est coladu - e ite si Bachisedhu at collonadu a mie, chi l'apo nâdu totu a pessamentu!», ca cudhu “nachi” pariat a brulla cussu puru!

Ma no faedhaiant tantu pro dare una “prova” chi ischiant a faedhare e ne a bídere cantos irballos faghiat, unu, pro lu botzare si no fit nessi a “sei”. Daghi su minore irballaiat petzi lu curreziant, sos mannos, ma no li poniant votu e ne in sa matessi “classe” lu munteniant un'àteru annu a bídere si bi imparaiat.

Nos betaiat pore, a foras de su “primo” de iscola, a fàghere unu “riassuntu” .

- «Prendete il libro a pagina tot!» - ordinaiat su mastru. In cussa pàzine bi aiat unu contu in italianu... Ih, ello, in sardu?!... Eh, fimus in iscola, no che fimus mancu in domo, no! No ischia mai ite iscríere. Leaia una frase de inoghe, una de cudhane, pariat chi cussu contu no si podiat “riassumere”. Àsiu ndhe aiat, su mastru, de nos nàrrere «riassumetelo con parole vostre»! E inue fint sas peràulas nostras?

Pro contu de “tema”, poi, no ndhe faedhemus! No ischia mai ite iscríere, cue puru, mai comente comintzare! Tandho no fit galu su tempus de sos “pensierini”, no fint gai modernos che a como, sos mastros, chi lis ponent a fàghere “pensierini” a sos pisedhos, chi no sunt pessendhe in àteru. Chissaghi proite no tenent nudha de pessare sos pisedhos, in iscola! Iscola trancuilla!...

A sos tempos nos poniant su “tema”. Oh, za no fit mancu su tema chi poniant a sos cantadores, no, candho faghiant sa festa de Santu Nicolau! Abbarraiant fintzas duas oras cantendhe in su matessi tema, e su chi no beniat a conca a unu, fint nessi in duos e in tres, cantendhe, beniat a conca a s'àteru, e ndhe faghiant unu bellu tema, chi totu sa zente, a pratza prena, iscurtaiat una meraviza, mannos e minores, chentza birgonza pro èssere a méschiu, e fintzas a medas annos si ammentaiant sas otadas. Un'annu sas úrtimas peràulas de s'otada las inzertaia fintzas deo, paria deo puru in tema!

Ma cudhu “tema”, lampu!... “La primavera”... Ma ite lampu bi apo a iscríere, nachi! A part'e annata deo no lezia meda che a sos primos de iscola, chi faghiant bene su “tema”.

Candho beniant sos líbberos, dae “Continente” beniant... Ih, ello dae ue sinono?!... De sos líbberos mi abbaidaia sas friguras e deretu che ziraia sa pàzine, chi a lèzere... a pagu a pagu! Bi cheriat su banzu pro mi fàghere istare a líbberu in manu! Su “tema” no ischia mai comente lu fàghere. A chistionare cun sos cumpanzedhos no si podiat, chi sinono su chi no beniat a conca a s'unu fossis fit bénnidu a conca a s'àteru, ma... “Allora il voto a chi lo metto?”... “La primavera... La primavera è bella, in primavera fa tempo buono, in primavera nascono i fiori e comincia il 21 di marzo e finisce il 21 di giugno” . Lampu, ma a ndhe prenare una pàzine, za!...

- «Preparatevi per uscire!»

Ah, custa za bi cheriat, mih! Ma a bortas lu cheriat deretu in iscola etotu su “tema” fatu, lampu, e, gai che a candho fit interroghendhe, istaimus ispetendhe a bènnere zente a chistionare cun su mastru, pro che passare s'ora, e ca tandho chistionaimus nois puru, a s'iscúsia, ma no de su “tema”, no: de àteru. O nessi istaimus ispetendhe a nos mandhare a cumandhu... Ah, mih, si fit a fàghere unu cumandhu a su mastru za fimus coriales! Che bentu aimus fatu, totugantos!

- «Chi vuole andare a?...»

- «Io!... Io!... Io!... Io, signor mae’!... Io ci vado!»

Fintzas sa domo a boghes che aimus betadu. Ma ite “vuole” e “vuole”?!... chi no est gai a suguzare sa gana de sos pisedhos, no! Lampu, mai nos lu naraiat “Chi vuole?”: petzi mandhaiat su “primo” de iscola. A nois, siat ca fit a andhare, a nos irfrancare su “tema” o s'interrogassione, o siat ca nos pariaimus importantes a nos cramare su mastru, fimus cuntentos a nos cumandhare. Ma no bi aiat de nàrrere “Io, signor mae’!” e cun su mastru no faghiat mancu a ndh'essire a machines tra cumpanzedhos, comente faghent como, pro si dare a bídere e pàrrere importantes nessi faghindhe tontesas o faghindhe a ríere, buschendhe carchi briga o carchi “nota”, ca paret chi nessi a fàghere a malu tocat daghi no bi at logu a fàghere a bonu, unu. Lampu a fàghere unu “tema”!... “Poche idee, molte doppie, sei andato fuori tema”. O a fàghere “poesie” in “prosa” est chi mi piaghiat, mih!... O a las imparare a memória!

- «Chito ti ndhe pesa, mih, manzanu!» - punghiant sos de domo -. Ma no fit a fàghere zoronada bona.

- «Su manzanu chito sa mente est frisca e che la collit de prus, sa cosa!»

Lampu, tantu za fit gai che a collire olia, o méndhula, a sa friscura, sa cosa! E cantos manzanos chito colados lezindhe a vinti e trinta bortas cudhas “poesie”, chi poetas in iscola no bi ndhe at a fàghere mai!

Limba ndhe zughiaimus pagu, chi bi cheriant sas tenatzas a nos ndhe tirare una peràula a s'interrogassione:

- «Non sa dire due parole messe assieme! Non parla!»

Limbileadu fit. A fine de annu, deo “Lingua... sei”. Za mi sarbaia donzi annu, ca... e chi aere fatu sa proa a che ghirare curcuriga a domo! Bi ndhe aiat chi de “lingua” no ndhe zughiant azummai nudha: “Lingua... tre”.

E a nàrrere chi su mastru a medas bortas nos caentaiat sa manu, prus a totu a sos curcurigajos, ca istaimus a chistionu, nessi a s'acua, chi pariaimus furendhe. A fura faedhaimus in sardu... “in dialetto”. Faedhaimus in “dialetto” ca... ndhe aimus fatu ancora pagos annos, de iscola, ca babbos e mamas nostras faedhaiant in “dialetto” ca... ndhe aiant fatu pagos annos, de iscola. Emmo, za naraiant, sos mastros, ca in totu sos líbberos lu poniant, chi fimus “italiani”, mancari chentza “lingua” o “ignoranti” e... faedhaimus a limba a fura. “Settimo non rubare” nos fint imparendhe in sa lotrina... in sa lotrina, e a cue puru che leaimus sempre carchi bella frunzita de ozastru a l'assazare in costas, ca nos pariaimus importantes gai, cue puru a bínchere perdindhe.

 

Ma ite lampu nachi mi piaghiat in cust'iscola?! Azummai nudha, lampu! Beh... mi aggradaiat a istare disegnendhe, faghindhe domighedhas e cresiedhas cun su campanile, chi in bidha che fit artu. Eh! eh! eh! cantu artu che fit!... Si una cosa che fit arta meda, tandho che fit arta cantu a su campanile… Fia cuntentu daghi nos poniat a fàghere “disegno”:

- «Prendete il quaderno! Disegnate la nostra bandiera!»

Za la bidia sa “nostra bandiera” daghi la poniant in su passizu de sa Domo Cumonale, sa die “della vittoria”. A tres colores fit: “verde, bianco e rosso”, sa “nostra bandiera”!

Ma torramus a su chi no mi aggradaiat, chi fit azummai totu. Sa “aritmetica”... Uhm, un'àtera “materia” fit! In iscola fit totu a “materie”, no materiales, però, no!, ma che a como etotu, mih! Antzis como de “materie” bi ndhe at àteras puru. S'iscola como est totu cambiada... cambiadedha, gai! Fintzas sos bancos noos ant postu, chi bi setzit unu pisedhu ebbia. Trinta in donzi crasse. E sas “materie”? Eh!... como bi est custa “programmazione”, sa “interdisciplinarità” bi est... Totugantos ndhe faedhant, mih! E candho in iscola sonat sa fine de s'ora su professore essit de una crasse e si che intrat a s'àtera, a “insegnare” sa “materia” sua. Ma custu est cosa de iscola “media”. Sos mastros, imbetzes, no essint, abbarrant in sa matessi crasse, a fàghere sa conca de sos pitzinnos a calàssios, unu pro donzi “materia”.

A su tempus chi fia minore deo, ne “programmazione” e ne “interdisciplinarità” mancu a fragu! Sa “aritmetica”, custa “materia”... matéria li nades, bois!... Za no fit mancu a medire olia, no!

- «Tre per due!...»

- «Otto!»

- «Asino!... Otto, vero?!... Vai a posto!»

Lampu, ma proite est chi tres bortas duos no faghiat oto?

E ite?! … conchiabbadu, irmentigadu est chi si che l'aiat, su pisedhu! Sa tabbellina si aiat irmentigadu. Ca sa veridade in iscola no est de chie la chircat, ma de chie zughet memória bona. Chi a la chircare, tandho, fintzas s'àinu meu l'agatat, sa veridade! E tandho ite “bravo” est, unu, si chircat sa veridade? Arratza de balentia! E a chie botzades, tandho? Ah, como za no est gai!... S'iscola est totu revolutzionada!... Tandho, a su tempus, cheriant botzados sos pòveros, a bortas chi calicunu aeret chérfidu fàghere che a Eva, chi nachi cheriat sa mela issa puru, ca... E como ite bisonzu bi at de botzare sos pòveros? Sa “aritmetica” l'agatant issos puru andhendhe a su “supermercato” a “fare un affare”, chi torrant sos contos a babbos e mamas... Ello? E a chie torrant sos contos, tandho?

De sos “problemi” de “aritmetica” deo non ndhe faghia unu zustu. No mi torraiant mai sos contos, chi no cumprendhia mai si fit cosa de annúnghere o de che bogare. Paria unu chi de bisonzu no ndhe tenia: “Qui tutto bene”.

Fimus fizos de massajos, de pastores, de maniales e gai. Tantas maghinadas de olia, dendhe su tantu, s'ozu est a tantu, cantu nos faghet? E si bi ponzo tantu e mi rendhet tantu, cantu bi lucuramus? Tantos litros de late a casifítziu, tantu a casu, tantu de peta de anzone, tantu de lana, tantu de afitos a pàsculu, a tantu, cantu nos benit? E siscuru a chie si ndhe faghiat àteras, de dimandhas! Ahi!... Ma custas no sunt dimandhas de iscola!

Custos pidinos los depiaimus irmentigare, nos cheriant a mente líbbera, trancuilla. “Infanzia felice”. A bi pessades, bois, ite aimus imparadu andhendhe a iscola cun contos de pane e casu, de ozu, de binu, de bestiàmine, de bestimenta, de domos e de rajos? Gai est a lassare sa conca a s'àtera iscola, in s'àtera iscola. S'iscola est iscola. S'àtera iscola est s'àtera iscola. Una fora de s'àtera. Sos pidinos che sunt fora, de iscola. Chie morit morit! E chie campat campat!

- «Compà, mandhademilu a ora sua, su pisedhu, a iscola! Pro oe l'apo chérfidu, ca nachi... Ma chi no lu fetat un'àtera borta, mih!»

- «Compà, e ite lu sezis ponindhe a fàghere? No ndh'est faghindhe de atzola, no! Istracu a iscola mi benit!»

Gai si chessaiant sos mastros nendhe sas cosas in ballassa, a sa sarda etotu, chi pariant sardos fintzas issos...

Sa zente no teniat sos “problemi” de iscola. Lampu a innorante chi fit!... Sempre gai, sa zente. E a sos fizos los poniat a fàghere cosa de domo e de campu, o los poniat a fàghere cosa de iscola... Gai li naraiat sa zente, cosa, chi paret chi a sa zente li budhit sa cosa, ca sas peràulas no. .. beh, su “studio” no... E a bortas, “irresponsabile”!, a sos fizos lis perdiat fintzas s'iscola, ca los poniat a fàghere sa cosa, a su bisonzu! Maleitu su bisonzu! Ca si unu istat bene, ite bisonzu bi at de fàghere sa cosa? Imbetzes unu andhat a iscola e... no tenet bisonzu!

- «Aprite il libro a pagina tot! - ordinaiat su mastru - Fate il problema tot!»

Iscola pertzisa, balla! E za si fadhiat, za! Sos chi nos fadhiaimus fimus nois:

- «Compà, como ite bi cheret, una sotratzione?»

- «Pudhu, lavora per conto tuo!... Era!... »

Fit nendhe a compare Vitóriu Era puru, chi como est emigradu. Comente su mastru abbassiaiat torra de ogros:

- «Ma bazi!... Como bi cheret...»

Un'àtera cosa bi cheriat.

- «Ho detto silenzio!... Non copiate!» - torraiat cudhu, dendhe tentu chi una manu no aeret samunadu s'àtera.

A bortas sos “problemi” nos los poniat a domo. Ah, in domo za faghiat, mih, a faedhare!

- «O mà, custu problema comente cheret fatu?»

- «Ohi, làssami sa conca, lassa, chi no so in chirca de sos problemas tuos! E deo ite ndh'isco?!»

Sorres mias dae iscola ndhe fint fora, e de gràssias!, e fint pessendhe in àteru. Si fit Pepe, su pidinu sou fit a fàghere bestimentas, a las fàghere comente aggradaiant a sa zente, a ndhe tirare su dinari, a pagare sa robba, a serrare in sartoria candho ischiat chi bi aiat finantzas in bidha. Si fit babbu…

- «Su mamentu chi ti at fatu!... Deo lu depo ischire comente si faghet su problema?! Si ti ponzo manu!...»

E ca sinono, a caristia chi fit prenu de pessamentos! E de cosas de fàghere! Fintzas su mastru, fora de iscola, teniat àteros pessamentos. Ma ite cherides? Isse puru, in iscola, faghiat sos “problemi” de iscola ca... sos contos faghiant sempre uguale a vintisete.

E torrendhe a babbu, isse in domo no bi fit mai, intro de die, e daghi ghiraiat su sero, istracu che àinu, si frundhiat in terra, si poniat unu pagu de isterrimenta a modhita, s'istoja o fintzas sos bàtiles de s'àinu, a pasare…

- «A iscola andhadu bi ses? Sos cómpitos fatos ti los as?»

Si rispondhia chi nono mi faghiat ballare e cantare. Ma no fit su ballu sardu. E a cantare no fit a otadas. No mi beniat mancu a conca de pedire azudu a babbu pro cosas de iscola. Pro cosas gai, poi, si arrennegaiat deretu. Pro cosas chi m'imparaiat isse fit prus passessile:

- «Ohi!... essimindhe, chi no bi ses bonu, tue!»

- «Ei nono!...»

- «E tandho, mih, goi si faghet: bidindhe ses?… Proabbei, toca! Toca e pàsadi, como, ca ses istracu!»

- «Ei istracu, so!... Bazi, bazi chi nono!»

- «E ista a ti azuare, tandho!»

Pro cosas de iscola nono. E arguai a fadhire in cue! Si no ischia sa cosa de iscola fit banzu seguru, ca tandho cheriat nàrrere chi unu est conca de àinu! Ca no podet èssere mai chi in cosas de iscola tenzas resone tue! Si no ti l'ammentas est ca tue ses conca de àinu chi ti che irméntigas totu, ca cheret nàrrere chi no l'as istudiadu.

Una borta fimus faghindhe su contu de cantu nos cheriat de meighina pro vinti sete berbeghes. A mie mi pariat chi fintzas faghinde sa suma, azunghindhe vinti sete bortas su matessi tantu, depiant torrare sos contos.

Mi che andho a un'ala, timindhe de si ndhe abbizare babbu, e fatu apo gai. E abbizadu etotu si ndh'est!

- «Conca de àinu!... Mancu a fàghere una mortipricassione ses bonu! Su cabbale ndhe as bogadu de s'iscola chi as fatu! A ite bi ses andhadu?!...»

Sas cosas de iscola depiant èssere cumpresas e imparadas una borta pro sempre, depiant abbarrare in conca a malaoza... A malaoza depiant abbarrare. Chi bona volontade in iscola no bi ndhe at a nàschere mai, no bi at a mòrrere mai neunu de ira ’e sàmbene pro su chi si faghet in iscola. No mi beniat mancu a conca a pedire azudu a babbu pro cosas de iscola. Cavour... E ite, a làcana apare cun babbu fit?

- «Cussas sunt cosas chi depes ischire tue, ca ses tue in iscola!»

E mai a isse li est bénnidu a conca de pedire azudu a s'iscola, pro sos bisonzos suos, e mios. Chi antzis cantu prima ndh'essia dae iscola e menzus fit, e si no mi teniat a triballare, nessi a no irbiare a isse.

- «Faghedilu tue, no istes ispetendhe sos àteros!»

S'indipendhéntzia mi l'ant imparada babbu e mamma, chi no  ndhe ischiant nudha. Gai la pessaiant in domo. Sa “filosofia” issoro, chi no fit una “materia”, fit chi donzunu depet istare in càncaros suos, ca no depet pesare a sos àteros, e totu su chi unu podiat fàghere a sa sola si depiat abbituare a si lu fàghere a sa sola. Sinono ite ómine est, unu?

- «Si ispetas sos àteros no ndhe faghes de cosa!» - naraiant.

- «E comente fato a sa sola a mi barriare s'àinu?»

Candho a noe e deghe annos mi mandhaiant in sos istios, a dies intreas, a S'Origredha a tentare su logu e a batire cosa de ortalíssia chi bi aimus, mi pariat dolu a che istupare, ca fit a frimmare tota die solu, atesu meda dae bidha, e sas chígulas no mi ndhe faghiant de cumpanzia, pro las intèndhere die die cantendhe!

- «Pro ti barriare s'àinu - cossizaiant in domo - che pones sa bértula prena subra de una traessa, acúrtzias s'àinu e che li betas prima unu fodhe e poi... s'àteru ch'est subra! Isarcu mannu bi at!»

- «Ma so tota die solu, inie!...»

- «Ello timindhe ses?! Imparas a istare solu, e mih no ti ndhe torres chito, mih, ca si che furant sa cosa!»

- «E pro abbare comente fato?»

- «A ti arranzas! E mih no t'irméntighes su poju istupadu, mih!»

Ma candho una manu de azudu bi cheriat etotu e si podiat dare no naraiant «Ma tandho su votu a chie lu ponzo?». Su votu fit «Andhat bene goi» o «Est male fatu gai». Sa promotzione: si unu tzapaiat binza e faghiat annada bona, bufaiat binu; si faghiat ortu manigaiat basolu; si colliat olia teniat ozu, si fit sartu bonu li daiant triballu.

In iscola, lampu, no fit gai, no! E ne a nos arranzare faghiat. Si chircaimus azudu... “Puniti tutt'e due!” E si fit male fatu su cómpitu, e chie lu podiat ischire? Su mastru l'ischiat! Su zudíssiu nostru che fit in conca de su mastru.

Pro contos de iscola sos de domo puru la pessaiant a sa matessi manera e totu s'azudu chi mi daiant fit a... púnghere: «Bae a ti fàghere su cómpitu! Lèadi a lèzere! Mih no torret babbu tou, mih ! Ei oe, si no ti agatat a líbberu in manu!...»

A part'e annata sa conca mia che fit leada dae su ziru. Babbu fit a su contràriu. Medas bortas, daghi sos seros chistionaiant, in domo, faghindhe dissinnos pro s'incràs, babbu naraiat:

- «Mih, cras sero no m'ispetedas, chi che corco inie!»

Custu “inie” fit S'Origredha. Cuntentu deo ca s'incràs podia zirare trancuillu!... E imbetzes..., acollu ghiradu, s'incràs sero puru! Si deo fia in domo o faghia a ora a mi pònnere in sarbu, bonu, ma si no mi agataiat lezindhe fit a ballare... E no fit su ballu sardu.

 

In iscola, a pisedhu, no mi ant botzadu mai. Bi fia andhadu una die emmo e s'àtera puru. A sa fine de s'annu sos votos bi los tenia totu e a su “sei” bi lompia fintzas deo. “Promosso”. Comente mi naraiat babbu no mi fit capitadu mai:

- «Su mamentu chi ti at fatu, conca de àinu!... Si no istúdias za ti che ant a torrare a prima!»

Gai nono, a neune. Bàtoro annos in “prima” emmo e fintzas a batórdighi annos in “seconda”, a medas. Aprovados pro antzianidade, curcurigajos, fizos de póveru, de póveru in terra, barriadu de bisonzu:

- «Andrai a pascolare le pecore, tu, asino!»

Sos pòveros ant abbassiadu sa conca. Prus de comente la zughiant. “Vai a pascolare le pecore, tu!” No azis a agatare unu “studente”, o mastru, o professore, de “ogni ordine e grado”, brutu de merda berbeghina, e mancu de merda de fraile chi, nessi, cussa est robba de indústria, ca s'indústria... Eh!... s'indústria... est prus... indústria est! No est mancu a triballare in campu, no!

S'iscola est iscola, no est fata pro pesare bestiàmine, túndhere lana, barminare, filare e tèssere, sestare e cosire, istirare e bestire: cussas non sunt cosas de iscola, sunt cosas de triballare. “Vai a pascolare le pecore, tu!”, conca de àinu, chi no ses mancu “tagliato” pro s'iscola. Sos frimmados fint “tagliati” pro triballare.

A tziu Bachis Maria bi los aiant totu frimmados, sos fizos. Cun megus bi ndhe aiat unu in cuinta, Zuanne si naraiat, chi como est emigradu. Tziu Bachis no teniat mai asséliu de su triballu, fora de iscola, chi si bi fit intradu aiant muntesu frimmu fintzas a isse. Beh... a isse l'ant muntesu frimmu ifora puru. A nàrrere Bachis Maria e a nàrrere póveru fit sa matessi cosa. Isse triballaiat a sa zoronada, ca no teniat nudha, si no fit carchi bículu in fatore a mesapare. Andhaiat cun totugantos e totugantos lu chircaiant ca triballaiat meda, in die de fatoriu e in die de bagadiu. L'ant muntesu frimmu fintzas ifora. Una borta fit maniale de mastru ’e muru faghindhe su polatu de unu de sos Mulas, sos ricos, chi sos pòveros sunt emigrados:

- «Ahn balla!... Si binchimus nois no ti lu as a àere a sa sola cussu polatu!» - naraiat tziu Bachis mesu allintzu.

Su mere de su polatu che l'at catzadu, intendhíndheli gai.

Tziu Bachis fit cumonista. Sos cumonistas no bi ant bínchidu ancora e tziu Bachis est abbarradu in... prima, inue istaiat prima, in cudha domo totu iscurosa fit, a pamentu de terra, chentza intúnigu in muros, fintzas a candho su mere de sa domo no che l'at bogadu dae cue puru.

Tziu Bachis teniat unu muntone de fizos, azummai totugantos in “età dell'obbligo”, no a si fàghere sa domo, no, eh! Ahi, gai nono!

- «Compà, o mandhades a fizos bostros a iscola o bos betant sos carabbineris» - si naraiat “betare sos carabbineris” gai comente si naraiat “betare sos canes” - «O bos faghent pagare una contravintzione, mih!» - li torraiat a ammentare su mastru nostru.

Tziu Bachis a sos fizos los mandhaiat una die emmo e una nono, ca no ndhe podiat fàghere a mancu, de manigare, ca fit a óbbrigu, s'iscola. Una die a iscola, s'àtera a carrare linna... a codhu, chi su carru lu teniat chie l'aiat; una die a iscola, s'àtera a tzapare binzas. Pro cussu sos fizos de tziu Bachis no ischiant mai nudha, de cosa de iscola.

Una die babbu mi at mandhadu a che torrare una farche a sos de tziu Sechi, a sa contonera de Su Crabione.

- «Bae - nachi - e tòrrache custa farche! E, mih, arguai chi ti perdas in caminu, mih! Che falas istrada istrada fintzas a s'istatzione e dae su ponte ch'essis línia línia!»

 Custu fit su caminu prus fàtzile, ma su prus longu.

Deo ischia cussu. Falendhe in d-una carrela agato a Zuanne:

- «Goi e goi. A benis? Ballinas ti dao, mih!»

- «Andhamus!» - nachi cudhu.

Comente che semus essidos dae Su Caminu Etzu, in Furzagamanna

- «A che falamus a rugadura?» - nachi cudhu - «Innantis faghimus, mih!»

- «Andhamus a rugadura! E ue che falamus?»

- «Mih, leamus su caminu de Sos Arantzos, ch'essimus in Badhegrabiles, che betamus a Binzamanna e che semus in Su Crabione! Su mesu de su caminu faghimus. A pigare ndh'essimus in Laneri».

Fatu amus gai, comente bidiaimus a sos mannos e comente bidiaimus chi fit menzus nois puru. Zuanne ischiat sos logos, s'ora chi bi cheriat, su corazu, e detzidiat comente bidiat zustu. In iscola custa “geografia” no bi fit e pro contu de “responsabilità”…

- «Tue pone mente a su mastru, faghe comente ti narat isse! No fetas de conca tua, za l'at a bídere isse su zustu!»

Tzertu, a bídere nois, in iscola, no faghiat, no bi fit. Petzi su mastru lu podiat bídere. Si fit istadu ifora! …«Ello e tue no lu bides su chi bi cheret fatu?!» - naraiant nendhe a nois minores, ca donzi cosa chi cheriat fata pariat che a bídere su cadhu presu. A bortas però...

- «In Binzamanna che ses faladu?!... E si aias tentu irbortu, nois a ue fimus andhados a ti chircare?!»

In domo bi lis aia contadu comente e una balentia, ca aia imparadu àteru caminu a ca aia fatu unu rispàrmiu. Ma... Fit arriscu malu a bortas a pònnere mente a sa conca nostra etotu. Ma a pònnere mente totu a sa conca anzena puru, lampu!...

Ma in s'àtera iscola no si ndhe podiat fàghere a mancu de l'ischire nois etotu, de l'imparare nois etotu donzi cosa, de pònnere mente a su zudíssiu nostru, ca a sos mannos fortzadu lis beniat de nos mandhare fintzas solos. Bi fit Mastru Bisonzu a fàghere iscola.

In iscola est “responsabile” su mastru, est pagadu pro los zúghere sempre a ogru, “guardati a vista”... In iscola a part'e annata no faghiat mancu a fidare sa zanna abberta e ne a nos fidare solos mancu un'iscuta, chi sinono ndhe lis fimus fuidos totugantos. Eh!... como tènelos a s'anca!... Nos aiant tentu a conca.

- «Mancu a carabbineri ti cherent, mih, si no tenes iscola!»

Che l'aiat cumpresa, sa zente, a ite serbiat s'iscola e no li beniat mancu a conca de nàrrere a mastros e iscolanos “Istudiade comente faghimus a filare e tèssere sa lana chi tundhimus”. Emmo, za pessaiat, sa zente, chi fit in su bisonzu ca no teniat iscola, però... Beh, si cumprendhet chi est gai: totu sos istudiados fint de sos ricos. Za l'agataiant grae issos puru, su “studio”, chi pariant concas de àinu etotu, e medas faghiant sa làurea a fortza de porchedhos - gai naraiant sos pòveros, pro bínchere nessi perdindhe - e àteros chi si ndhe intendhiat nachi si ndhe fint fuidos dae iscola ca nachi no una die emmo e una nono bi cheriant andhare, ma mancu una die, chi nachi menzus mortos chi no a “studiare”. Ma fossis fit carchi ricu a conca de pisedhu.

 

Sos pòveros no teniant porchedhos de dare in donu, e mancu a pagamentu. Sos fizos de tziu Bachis fint sempre botzados, chi teniant de si batire a manigare e in iscola cantu prus fit in su bisonzu, unu, e prus fàmine li beniat. Ih, ello?, cosa de manigare est s'iscola?! Mancu una càriga e ne una nughe cheriant a bi leare a iscola, chi si nos bidiant manighendhe carchi cosa fint chimbe corpos de bacheta seguros. Eh!... a “studiare” fit! Unu “studio” nemigu de s'apititu... No: de su mànigu! Eh, a iscola si andhat a brente prena. A crebu de sos pòveros. A brente prena dae àtere. Chi cussu no est a imparare a manigare dae palas anzenas, no! Chi antzis, si unu imparat sa lessione, “nell'onestà ci crede”, gai mih, che a su chelu etotu, chi est una cosa bella, mih!

- «Ma a su chelu a bi cres, tue?»

- «Ello no bi creo?!...»

Bi cret, ca... si l'aiat tentu ite bisonzu bi aiat àpidu de bi crere? Su chelu... s'onestade est bella! Gai, mih, chi trancuillamente unu mànigat e rósigat in costas anzenas “onestamente”! Chi s'onestade l'ischit totu, mih! A memória. Iscola bona. “Onestà... Nome astratto, genere femminile, numero singolare”. “Bravo: otto!”

No si cumprendhiat però a cale ala fit s'iscola, si a s'ala de sos pòveros o a s'ala de sos ricos e de sos sennores. Ca pariat chi s'iscola daiat fintzas a manigare a su póveru, cosa de manigare batida: gai a sa bandha de frearzu, chi innantis nono, faghiant sa “refezione” pro sos pisedhos de iscola, pro sos prus pòveros, chi sa caridade no si podet fàghere a totugantos.

- «Gai chi ti che ant pótidu marcare a su mànigu, a tie puru!» - si chessaiat sa zente, azummai impudosa ca fit pagu pòvera e timindhe ca tantu aiant fatu partzialidades si a sos fizos no che los aiant postos a su mànigu.

De bachismarias in bidha bi ndhe aiat medas, prus bachismaria de isse puru, ca isse nessi debberone ómine che fit e totugantos lu chircaiant a sa zoronada.

S'iscola puru bi fit totue. E de a bonu! E màniga candho ndhe as, e candho no ndhe as ti ndhe istas! Iscola a triballare nono: a “studiare” ebbia. A triballare... su porcu! Eh! Eh!... gai nono, mih! Cussu no nos lu ant mai nâdu. Nos ant nâdu sempre “l'onestà”, “la laboriosità”, totu “nomi astratti” eh! A triballare... apustis, apustis de su “studio”, chi sinono comente faghet sa zente a andhare a su “supermercato” a “fare un affare”?

 

II

 

 

Candho a deghe annos in sos úndhighi che apo finidu sa cuinta mi che so... beh, ne marcadu, ne essidu e ne intradu a s'àtera iscola. S'àtera iscola bi est. Sempre abberta chi no bi at mancu zanna e ne bracones, abberta pro totugantos, minores e mannos, ómines e féminas e ricos e pòveros totu a méschiu chentza birgonza… Beh, cun àteras birgonzas.

S'àtera iscola fit comintzada, ma ne a sas oto e mesa, e ne a sas noe e ne a sas duas.

- «Chito essi manzanu, mih! Chi che sias inie chentza fàghere die! »

- «Manzanu no est nudha, mancari ti ndh'essas a tardu».

- «E a it'ora?»

- «E no l'as a bídere tue?!»

- «E a it'ora ghiramus?»

- «Fatu e a bidha faghimus!»

S'oràriu lu faghiat su bisonzu. A bortas su mastru. A bortas su dischente. S'àtera iscola daghi so andhadu fit comintzada. No prima die de santuaini. Ma no fia in ritardu. Neune fit in ritardu. E neune depet àere nâdu «Bi andho una die emmo e una nono», mancu deo, chi antzis, candho a ses annos pessaia a sa morte e mi ponia frimmu chentza respirare comente mi pariat chi faghiant sos mortos... sa morte mi pariat una cosa orrorosa, la timia chi... menzus donzi die a s'àtera iscola! Onzunu timiat s'úrtima die, ca fit che a sa die de sa tucada de su fumu.

De sos primos annos, su barantaghimbe nachi fit un'annada de caristia.

- «S'annu» - contaiant a medas bias chi pariat chi prus de gai s'istória no andhaiat addainanti - «s'annu sa zente fit a fàmine: teniat aunzu ma no teniat pane. Su tilibirche aiat distrutu totugantu. A úrtimos de làmpadas - contaiat babbu - che pigo a Montes de Artu a ndhe messare unu loto de orzu chi bi aimus in su cumonale. Fia a zú e carru: su sede de sete lotos ndhe apo faladu, in d-unu carru ebbia! Mancu su sèmene ndhe amus torradu! Su tilibirche s'annu beniat a nues, chi annuaiat fintzas su sole, mih! Fintzas su trenu at frimmu in cussa pigada de Arzola ’e Chessa...»

- «E adhias!... Gai forte fit custu tilibirche?!...»

- «Macone!... No est chi fit forte su tilibirche, ma bi ndhe aiat gai a meda chi sos binàrios che fint totu cuguzados e su trenu comente l'ischerfiaiat iscradiaiat, totu. Sa zente su mese de làmpadas fit totue messendhe. Daghi assupriant cudhas nues de tilibirche... Essummaria e Zusepe!... su trigu dae manos li leaiat! Ghirende a fiotos su sero petzi s'intendhiat lamentas: "E a ite ora est assupridu su tilibirche a ue fizis bois? A tale ora! Prus nudha amus fatu!" Inue colaiat isse lassaiat sa terra che mundhada».

Sos annos su bisonzu che fit a cossa. A part'e annata fint annos de gherra, sa zente fit a malu tretu de su bisonzu pro cussu puru. «Fit s'annu chi amus furadu totugantos»!, naraiat Fulanu. «E no! Tue as a àere furadu, ma deo nono!» Chie no at chérfidu no bi at furadu.

Babbu fit póveru ma no chentza nudha e no podiat baliare custu lampu de furas. Ndhe contaiat sempre de contos de furas, pro nos fàghere a cumprèndhere chi no andhat bene a furare, ca donzunu depet istare in càncaros suos, chentza si che imbarrigare subra de sos àteros.

Su tilibirche che aiat mundhadu s'incunza. Si podiat paragonare a sos isetores, chi nachi faghiant andhare fintzas sos carabbineris a ndhe lis leare su trigu dae s'arzola a sos massajos, e fintzas sos trastes de coghina li secuestraiant a sa zente, daghi no resessiat a pagare totu cudh'ira de afoghizos.

- «Un'àteru annu, su vintisete, - contaiat babbu - fimus totu a iscuadras bochindhe tilibirche in Molia. Fimus totu a iscobas, faghindhe a mundhadura, a trubbadura, pro lu furriare, pro l'ammuntonare a l'istichire fogu. Ma comente caentaiat sole, o comente l'istichiaimus fogu si pesaiat a bolare e... totu nudha fit! Tandho ant betadu arsénicu, ma moriat su bestiàmine puru, fintzas a onnusogru che li sunt mortas sas bacas. Belleggai ant ispedientadu e istudiadu fintzas chi unu, chi poi li ant dadu sa medàllia, at bogadu a pizu de betare su bilinzone avenenadu. Su bilinzone che falaiat a fundhu, in mesu de s'erba, e bestiàmine za no bi ndhe at mortu prus. E gai si est bínchidu su tilibirche, mih, ca andhaiat a chircare su bilinzone! Ohi!... a ndhe amus connotu de ballas! S'annu in sas iscuadras bi fia, deo. E a l'ischis ite faghiat Bodale, su biadu de su ricu, chi tandho fit a podestade in bidha?»

- «E ite faghiat?»

- «Ih!... sas iscuadras a su sou che mandhaiat! Sas iscuadras fint a contu de Comuna e isse, imbetzes de las pònnere totu a bochire tilibirche, una che la teniat totu s'istiu in Lenatas a l'innetiare sas olias, za pagaiat sa Comuna, manighile! E poi, arrea!... ca teniat sa butega, si cheriant sa paga, cudhos, los obbrigaiat a si ndhe la leare in cosa de butega, pro si lassare su dinari isse e pro bi mossigare cue puru!»

Lampu, un'àteru tilibirche, mih! Depiat èssere cumpanzu, o parente nessi de intradura, de cudhos meres de sas minieras sardas chi faghiant sa matessi faina cun sos minadores.

- «S'annu de su tilibirche, s'úrtimu chi amus connotu - sighiat su contu babbu - in cabidanni che so faladu a Samassi a chircare laore a sèmene ca no si ndhe aiat. Sa zente a punzos bi fit in cussas istatziones, totu in chirca de laore, a mercato nero, ca no si podiat! Pagas mesuras de cosa aia pigadu a cambiapare cun ozu, totu a s'acua. Belleggai s'annu ifatu fit annada bona. In cudhu loto de montes bi apo torradu a semenare orzu e mancu chircadu prus l'apo. A bi cres chi at fatu gai bonu?!... Sa bellesa de cuss'orzu?!... Su setanta nos at dadu! Za nos l'amus fatu unu bimisone, s'annu!...»

Tra brentes de bisonzu e de orzatu, de chivarzu e pódhine puru in annadas bonas, che aiat pesadu sa famíllia. Sos annos ifatu istaimus benighedhu…

In domo faghiant fintzas baranta e passa maghinadas de olia, chi no fit cantu ndhe faghiant sos meres de Tàtari, ma pro Illorè fit meda, antzis de sos prus chi ndhe faghiant. Su chimbanta aimus fintzas artziadu sas domos. Fintzas a tandho a domo petzi aimus sa coghina, un'istàntzia a costazu e subra de cussa s'isostre, chi faghiat a bi corcare puru, e a cuare!... che una borta chi so essidu a bandhidare! Sa borta tenia chimbe annos. Una die mi aiat mandhadu Zuanna a che pigare cosa cota a nonna Pisanu, chi istaiat in Sant'Antoni. Colendhe in Funtana, bi aiat una màchina de s'Erlas e unu muntone de pisedhos totu a inghíriu abbaidendhe, tochendhe!

- «Midantzegu sa roda che l'irgónfio!» - faghiat unu.

- «Ei! Ei! Irgonfiadebichela! Irgonfiadebichela, compà!» - faghiant àteros, totu. Carchi conchedha at fatu sa balentia. Totu fuidos semus. Deo a domo. Conto s'allega...

- «Ahn, sos macos!... Sos carabbineris a bos chircare essint, mih! »

Deo toco e a s'isostre, a bandhidare. O aia fatu o ischia.

De sos carabbineris mi ndhe faedhaiant in domo pro mi fàghere a timire, e totu sas mamas pro fàghere a remonire sos pisedhos bogaiant in pizu carchi cosa, pro risparmiare carchi ischisinada de corpu, puru. In sos istios nachi bi fit sa mama de su sole. Sos carabbineris bi fint de donzi tempus.

- «Ahn!... Mi sos carabbineris, mih, no curres?!...»

Fint cosa de timire sos carabbineris. Chissaghi proite.

- «Odheu!... Carabbineris bi at coladu! E a chie sunt chirchendhe?» - faghiant sos mannos, salarzados issos puru. Sa zustíssia fit. A b'intrare zustíssia a sa domo fit sa cosa prus iscandhulosa.

- «Odheu, mih unu barrantzellu, mih!...»

Ma ite barrantzellu e barrantzellu!... Issos fint de sa zente e petzi los timiant sos chi andhaiant a fàghere dannu. Sos pisedhos, a part'e annata, fimus totugantos “cattivi”, chi nachi cheret nàrrere presoneris, presoneris iscapos, nois. Timiaimus sos carabbineris che a sos mastros. Candho bi colaiat su mastru in carrela nostra fuiaimus a intro, e si fit in d-una carrela iscassiaimus a un'àtera pro no l'abbojare. Sos mannos ebbia no los timiant, a sos mastros. Sa zente pariat chi teniat totu cosa de timire, pariat totuganta “cattiva”.

Za est abberu chi faghiaimus totugantos abbardente, a s'acua ca no si podiat, onestos e disonestos. Ello e proite no si podiat? Mah!... neune però andhaiat a lendhare sa cosa a sos carabbineris e si calicunu si proaiat a iscobiare est ca fit un'arga de muntonarzu.

Sos carabbineris fint a s'àtera ala. In tempus de bisonzu issos puru faghiant finta de nudha candho leaiant cabu de carchi abbardenteri, mescamente si sos carabbineris fint sardos, chi pariant zente cun zente... Bi fit però sempre cudhu, carabbineri, chi no fit zente cun zente, “cuss'arga” naraiat sa zente, ca pariat prus zustíssia de sa zustíssia, “fedele servitore”. Che a Careta, unu datzieri, chi ziraiat die die a metro in manu ifatu de sas carrelas, medindhe donzi prammu de terrinu chi sa zente ocupaiat candho batiat linna a su fogu o preda a fraigare.

A fàghere abbardente l'aia imparadu fintzas deo ca, bazi coment'est in s'àtera iscola, una cosa s'imparat faghíndhela. In su tempus si ponet s'ainata in d-un'isterzu istérridu a frenuganis, ca li daet sabore bellu a s'abbardente; s'ammerat unu pagu de abba, si tupat cun d-unu tapu a sízigu, ma chi zutat un'istampa pro bi fàghere intrare unu tubbu, a sízigu cussu puru, chi colet in d-un'isterzu de abba muntesa sempre frisca: suta de su bicu de su tubbu si ponet un'imbudedhu cun s'ampulla. Si achicat fogu a s'isterzu de s'ainata, che colat un'iscuta e petzi atacat a essire unu tiruledhu de abba, chi est abbardente. A úrtimu, pro ischire si bi est essindhe ancora cosa bona, si ndhe betat unu tichedhu a su fogu: si che bochit su fogu cheret nàrrere chi cussa cota ndhe cheret falada ca no bi at prus abbardente.

Si fit istadu in iscola nessi una paja de mastros o professores si che fint istracados faghindhe una lessione, e fintzas nois noche fimus istracos e no de fàghere nudha, no! E fossis fit essidu a pizu carchi inventore chentza medàllia, de màchinas de fàghere abbardente, gai a su proa proa, e fossis fit essidu a pizu chi si podiat fàghere un'indústria puru a fàghere abbardente... Eh! Eh!... gai nono, lampu: totugantos a intro noche aiant tzacadu! Ello pro cussu bi est s'iscola, oh?!... A fàghere cosa de bufare, o de manigare, no est “studio”: cosa de porcos paret, “maiali”. A triballare... su porcu! Beh... sos operajos, cun d-unu “buon imprenditore”. In iscola petzi “lo studio”, chi est una cosa... Cosa nono: netu est!

- «No siat chi a sa muzere li ghiret pantalones brutos o iscorriolados, puru!» - faghiat mamma, nendhe a sos istudiados.

 

S'àtera iscola fit fora de iscola.

- «Candho essis dae iscola - naraiant sos de domo - ti leas sa craba e tocas a cussos caminos, a li dare a manigare. Innantis mànigas tue e apustis che bogas a issa».

A sa essida dae iscola che fia mannu, fit a fàghere su chi podia. Sa craba mannalita che la bogaia a Su Caminu de Su Riu; la prendhia a fune longa in cussas cresuras, issa paschindhe e deo a zogu. Su late de s'irmurzu mi lu podia triballare deo etotu, zogajoghendhe. Su sero ndhe la torraia a domo a sa loza.

- «E mascada l'as torrada cussa craba? E a it'ora ti ndhe ses torradu? A ndhe tenes de s'àsiu chi ndhe irmurzas de late, si no l'atatas bene cuss'animale! Daghi la prendhes, mancari a fune longa, càmbiali tretu donzi tantu!»

Sa cosa cheriat fata, e fata bene. Chi fit difítzile, ca sa conca de su pisedhu est leada de su zogu. Ma fit meda prus fàtzile, ca fintzas su votu si podiat bídere a ogru de pisedhu: una tita prena de late, o una supa caente fit ladina chei su sole. Donzi ocasione fit bona pro dare lessione, antzis pro imparare:

- «Mih, arguai chi mi batant allega, mih! - avertiant in domo - Dae tentu chi no ti che intret sa craba a sos ortos, ca faghet dannu!»

E si bi colaiat calicunu, mere o no mere, totugantos avertiant a dare tentu. S'imparaiat fintzas a timire... Beh, a timire l'imparaimus in iscola. A timire su mastru imparaimus. E àtere puru, ca... Lampu, comente faghides a “parlare” a una “autorità”? Chi no solu si trobeit sa limba, ma fintzas limba si càmbiat e sa tremuledha a manos e ancas atacat!

Lampu chi a bortas bi aiat de timire in s'àtera iscola! Una borta fia in Su Caminu de Su Riu cun sa craba. Fit unu bellu seranu, s'aera neta, unu bellu sole caente, in beranu. Deo fia a zogu, solu, e sa craba fit presa. A candho intendho custa moida... Àrtzio sos ogros e bido custas tres funes de fumu biancu, essindhe dae s'ala de Monte Nou a cara a Borbochè. Che lampu, isorbo sa craba e a bidha!...

- «Ih, goi chito ndhe l'as torrada cussa craba?!...»

- «Eh!... Za est mascada!»

- «Presse as tentu!... O dannu as fatu?»

- «E chi nono!»

In carrela de domo bi aiat unu muntone de pisedhos, a conca in artu, totu abbaidendhe cudha cosa, ispantados.

- «Custos sunt sinnales de Deus, mih!» - nachi tziu Andriedhu Casu, chi si fit frimmu falendhe dae montes, totu ispieghendhe cudha cosa a nois.

- «Ma cale sinnales de Deus!... - faghiat un'àteru - De custa cosa che ndhe at coladu fintzas s'àtera borta!»

Beh, si fit gai, tandho, no bi aiat de isarcare... Antzis, odheu a bellu chi fit a los bídere colendhe, daghi bi ndhe torraiat a colare, chi fint ariopranos!

Imparaimus a connòschere sos animales, sas àrbures, sas erbas. E cantas bortas so andhadu a linna, o a erbuzu! Chi bi ndhe aiat àteros chi bi andhaiant prus de a mie. Ma no fit pro sa “licenza”. Segundhu s'erba, fit a su porcu, pro fàghere lardu e sartitza, no pro sa “licenza”. Si fit istadu in iscola za bi ndhe aiant postu unu de pràstica, pro imparare comente est fatu chentza leare fragu... Ih, ello? Porcos a iscola?! Mancu porcarzos, chi los botzaiant donzi annu, ca nachi fint “asini calzati e vestiti”, mancari cun iscarpas afiliverradas o bestidos cun istratzos.

 

Chie teniat fragu de triballu fit inimigu de s'iscola, o siat chi s'iscola fit inimiga de su triballu... de sos triballadores, chi sos fizos de “papà” fintzas prus “simpatici” fint! Tambene «se fossero tutti così!... Questi si che dànno soddisfazione: è un vero piacere lavorare con loro!» Ca issos parlaiant, lampu! E poi fint sempre netos e profumados.

Su porcu faghiat sartitza e fragu malu, e sa zente lu poniat a mannale a si fàghere sa provista de sartitza e de lardu, candho no si lu bendhiat pro pagare s'afoghizu. Sa die de bochire su porcu fit una die distinta: die de festa, ca sas àteras dies sa zente che fit in campu e ca a bochire su porcu fit una die de festa etotu, ca a sa domo beniat àtera zente pro azuare, e sa cumpanzia est festa. E si faghiat in die de festa «ca cussos muconosos nessi a carchi cumandhu los tenimus, ca no andhant a iscola», naraiant.

Sos minores, daghi bochiant su porcu che istaimus a runcu a runcu abbaidendhe, totu tochendhe, faghindhe. Sa die innantis a mie mi mandhaiant a Sa Pala Terrarzu a falare martigusa sica a l'uscrare. Sos mannos faghiant iscola: comente cheret addescadu, e muntesu netu, su porcu, comente cheret trobeidu, puntu, uscradu, rasigadu, samunadu, apicadu, abbertu, irmatadu, fatu a lados, pesadu, chimentadu, salidu, cufetadu, cotu e... manigadu! Faghindhe etotu comintzaimus a manigare:

- «A lu bides custu?… Su fígadu est! Lea e màniga: est bonu gai etotu, crú, mih!»

- «Ahi!... E it'est custu? Una rete paret!...»

- «Cussu est su tramagu!»

Sa lessione de “anatomia” no andhaiat addainanti meda: sa zente pariat prus impressida a manigare chi no a istudiare comente fit fatu, ponimus, su fígadu, comente funtzionat, a ite serbit e proite s'irmalàidat o comente si curat. Lampu, a paridura, gai!...

- «Oh Marié, bae como e bàtindhe su cantare! Pédilu a Boredhu Piredhu. Chi est a pesare su porcu li nara!»

- «Compà, a ogru cantu nâdes chi pesat custu fiadu?»

- «Bellu est!... Tantu che pesat.»

- «E tue Marié, cantu li pones?»

- «Deo naro chi pèsada... tantu!»

- «Bellu ogru chi zughes, mih!… Si lu aimus in sartitza sa diferéssia!…»

Tandho poniant a pesare su porcu a lados a lados.

- «Ma comente si pesat cun su cantare?»

- «Mih!… Donzi intaca est tantu; pones su pirone in s'intaca chi abbarrat, contas cantas intacas sunt dae s'ala de su gantzu e ischis cantos chilos sunt»

- «E s'istadea?»

- «S'istadea zughet intacas de chimbanta grammas. Mih, abbà: inoghe est mesa líbbera, mesu chilu, líbbera e mesa, unu chilu…»

In s'ispiegassione, de “scale” no bi ndhe aiat... Ah, in domo emmo, za bi l'aimus s'iscala, pro pigare a s'isostre! Ma... no fint de cudhas de iscola,

chi inie no fint ne a pigare e ne a falare.

Istúdios prus a fundhu no bi ndhe aiat, si no pagas bortas. Bi lu intendhia, a babbu, nendhe «Istudiada cheret!» daghi no ischiat comente fàghere, e si in cussu mamentu li aizis dimandhadu a bídere si fit pessendhe a s'iscola a seguru aiat rispostu chi nono, chi in iscola no s'istúdiat su chi fit pessendhe isse.

O fossis bos aiat rispostu chi emmo, ca bastat chi unu “studi” e… agatat su postu!... E daghi unu est in postu... est a postu. Si ndhe afutit de su tempus malu! Istúdios in fine no bi ndhe aiat: pinnas, cuadernos e líbberos pro sas cosas nostras ndhe impreaimus pagu e nudha. Ma bi aiat de imparare de totu e fimus própiu nois chi lu imparaimus, comente si narat in sardu a “imparare”. In iscola, cue chie contat est su mastru, chi cussu “insegna”, mancari neune lu iscurtet, puru! Isse “insegna”, mai in sa vida ndhe lis importet unu corru a sos iscolanos... Beh, si est unu “buon maestro” nachi bi lis faghet importare gai etotu... mai in sa vida ndhe lis importet de cussu! Candho su “maestro” at “insegnato”... su pisedhu... su “maestro” su dovere sou lu at fatu!

In iscola si faghet chei cudhos chi si los cotant suta e lis daent a bufare... no s'ozu de rízine ebbia, no! Totu su chi depet fàghere s'iscolanu est a istare sériu, mudu, frimmu... antzis no: si depet mòere, e faedhare, a órdine, a bortas chi su mastru irballet betendhe, che a candho prenant un'ampulla líchida, mih! Oh, beh, como za no est gai, s'iscola est totu revolutzionada... Como sos “programmi” sunt gai modernos chi s'iscola... est che a prima. Gai no andhat bene, ma... andhat bene gai, s'iscola! S'iscriet in unu líbberu, in carchi leze e... revolutzionada s'iscola, che a prima. Si faghet prima a revolutzionare s'iscola chi no a mòrrere sos àinos de su risu... Sos àinos de su risu!

Nois, fia nendhe, imparaimus fintzas chentza mastru: de ogros, limba, origras, manos, ancas e conca ndhe teniaimus totugantos. Mancu drommidos istaimus frimmos. Istaimus sempre proendhe: «Una ndhe pessat a chentu ndhe faghet!» - istaiant a lamenta sos mannos, ca nachi fimus botosos. No istaimus mai frimmos: cosa chi a sos mannos, chi pariat zente sempre istraca, lis daiat ifadu, e nois mancu istracos bi pasaimus, chi fintzas istrachèndhesi fit malu a imparare a istare frimmos. Totu su chi faghiaimus de conca nostra nachi fit botu: zustu o no zustu, a zogu o abberu, bonu o malu. Sos mannos, o ca no podiant pèrdere tempus e ne tènnere àteru tempus de istare ifatu nostru, o ca fint istracos e no teniant mancu su tempus de bi pessare, chircaiant de nos pònnere frenu. Ma nois, o ca fimus faghindhe a mannos, e issos teniant bisonzu de nois e nos poniant a fàghere sas cosas, o ca lis beniat fortzadu de nos lassare solos, aimus tempus e logu de fàghere botu, de fàghere a cosa s'idea de sa mente, sa fortza de sa carena, e de pònnere mente a nois etotu. Chi no sempre andhaiat bene.

 

Chi no sempre andhaiat male. Che a sos mannos etotu, che a totugantos. Gai, a deghessete annos su botu de Fina si fit bortadu a cosa de mannos e paris cun Maria Pasca, sorrastra, chi fint fedales, candho in domo sua e cando in domo nostra, si faghiant sa cota de su pane issas duas a sa sola, ca teniant sa mama malàida: duos cartos de trigu a pane de fresa, a samunare su trigu, a lu purgare, a maghinare, a fàghere sa madrighe, a pesare a sas tres de chito, a impastare, a cariare sa pasta, a tèndhere, a còghere, a fresare, assare e remonire su logu.

Pariat chi fora de iscola peràulas e cosas no podiant istare iscrobadas e ne imparadas a rughe... A rughe, e no solu pro fàghere “cruciverba”! Sa peràula chircaiat sa cosa e cun fatzilidade l'agataiat, chi antzis sa peràula fit sa cosa. - «Sas peràulas pesant! - faghiat sa zente in su chistionu - E prima de che las betare, sas peràulas, bi cheret pessadu! Cheret pesada, sa peràula!»

E daghi unu, o una, aiat dadu sa peràula, àteru e che “contratto” fit! Sa peràula fit unu muntone e cosas. Neune faghiat carriera pro èssere paraletadore.

In su mundhu tocaimus sas cosas nostras chi naraimus cun sa limba nostra. Nâda e fata, sa cosa. No sempre.

- «Mà, fàmine tenzo!»

No fit unu “tema”.

- «E lèadi pane, fizu ’e Deu! Deo cheres a ti lu dare?!...»

Abberia sa càssia, intraia sa manu e leaia, su pane de fresa.

- «O mà, su pane ch'est belle e agabbadu!»

No fit unu “tema”. Mancu unu “problema”. Lampu, ite fit!...

- «Ali! Ali!…»

- «No bi sezis creindhe? Abberu bos so nendhe!»

- «Ih, e za amus coitadu a che lu mundhare?! Odheu, sempre a pane semus!»

Tandho cheriat samunadu trigu, assutadu, maghinadu, fatu a pane. Donzi peràula una cosa. Ma no est sempre chi sas peràulas doliant: a bortas si faedhaiat gai, a divertimentu, tantu pro nàrrere, chi fintzas a faedhare ebbia pariat una cosa bella. Tandho fit a contare contos, e brullas, e cantones e a ríere. A pagu a pagu, però, lampu, chi sa zente faedhaiat pro bínchere su bisonzu! No naraiat mai «Como imparo, como faedho e de inoghe a deghe annos lu fato e mànigo». A bortas sas cosas antzis si faghiant chentza mancu las nàrrere. Gai, che a tziu Galileo si faghiat. No cudhu de bidha, no! Cussu puru za fit mastru, de linna e de ferru, petzi chi no fit amigu de cardinales e pabas, chi cussos fint andhados a iscola, a totu sas iscolas, chi nachi bastus chi l'aeret nâdu isse, “il maestro”, fit gai e arguai! E tziu Galileo chi nachi nono, chi nachi sas cosas cheriant abbaidadas! E pro contu de “Inquisizione”, in bidha petzi bi aimus sas limbas malas, chi però no teniant tribbunales, petzi su foghile a si caentare su gafè.

E si est su fogarone, nois lu faghiaimus pro sa festa de Sant'Antoni de su fogu, a nos sere in cumpanzia totugantos a inghíriu, manighendhe e bufendhe fintzas a note manna.

Su proa proa nostru fit gai, a su fadu de Deu, in terra che pira ruta e crebada. Sa zente abbaidaiat a terra, cun s'ischina sempre a unu gantzu, chi no ndhe aiat de tempus a istare abbaidendhe a s'aera, si no fit a bídere ite tempus poniat. Sa zente fit presa a su bisonzu. Za istaiat puru a s'isorbe isorbe. Dendhe a subra a sos bisonzos, chi in s'àtera iscola si podiat fàghere de manos e de pes, e bi fit reséssida puru, si no fit ca la torraiant a prèndhere. E chie la zughiat a fune?

Bi aiat libbertade. O nessi su logu a l'imparare. Faghindhe e imparendhe, a su proa proa, che a tziu Galileo... e prus pagu puru.

Lampu a malu chi fit, però, a fàghere totu a órdine! Est che a imparare su disórdine etotu, che a una màchina chi, ca si semus bios semus sempre postos in motu, lassada sola che essit fora de istrada, ca paret chi su “autista” no che li podet istare otora subra.

- «Ma come?!... Quando manco io succede un terremoto, qua!... Carta, Leone, Mameli, Mura e Pudhu, qua!»

Chimbe corpos perómine. Su mastru no podiat essire mancu a sa carrela chi, comente furriaiat de palas, atacaimus a burdellu, a cadharidas de risu, che a canes chi daghi los isorbent atacant a túnchios, currindhe de un'ala a s'àtera, chi no ischint inue ndhe istare de sa cuntentesa, e brincant a subra e linghent e nuscant e apedhant, a zogu.

- «Maleducati! Non vi si può lasciare da soli neppure un attimo! Ve la faccio imparare io l'educazione, ve la faccio!»

E no l'amus imparada?!... Lampu a malos chi fimus!... Za che l'apo cumpresa chi fimus malos, nàschidos reberdes, dortos... In domo puru lu naraiant chi fia malu, malu chepebbecu. Ma... Candho unu babbu, una mama, tucant su manzanu a sas tres de note, e andhant a domo de sa mere, e l'agatant in su bracone ispetendhe, chi nachi ch'est tardu, e tocant a campu, a messare tota die a cúcuru a sole, chentza pasare petzi a mesudie un'iscuta, e poi torrant a messare fintzas a candho che betat su sole, in istiu, e torrant a bidha, a pè, che a su manzanu etotu, a bidha a sas deghe de note, s'àtera die gai etotu, pro una zoronadedha de fàmine, chi a istare peus no si podet, gai a contu de àtere che a contu sou, chi su bisonzu est mere malu su matessi, ite lis podent nàrrere a sos fizos, gai e fintzas chentza totu cussu, babbos e mamas fatos comente benit benit, a sos fizos, cun passéssia, cumprendhindhe chi sos minores no sunt mannos? Lompent innantis a nàrrere chi sunt malos. Fintzas in die de pasu. Ma in iscola, lampu?!... Est fata comente benit benit!

Candho nos lassaiant solos fimus bonos... Beh, lu bidiaimus nois etotu candho bi aiat de faedhare e candho de callare, candho de istare frimmos e cando de si mòere. Bi aiat libbertade. Su logu pro sa libbertade bi fit, e su tempus. Ma no fit unu “programma di educazione civica” de fàghere tra santuaini e làmpadas. Candho andhaiat a campu, unu, podiat fintzas cantare, chie ndhe teniat gana, tantu neune li naraiat “stai zitto” e ne “vieni all'interrogazione”, e ne de irballare timiat. No si cantaiat ca bi fit in su “programma”, “almeno dieci poesie”. Cantaiat daghi fit cuntentu e a bortas mi est cumbinadu de cantare annicadu puru, cun cudha ispétzia de nodu in bula: su cantighedhu ch'essiat su matessi. Rechediat a cantare, pro su bene e pro su male. Si cantaiat comente cantaiant totugantos. Ma unu podiat proare a cambiare boghe, a cantare comente no aiat intesu e cosas chi no aiat intesu. Líbberu fit. Za cumbinaiat puru de nàrrere: «No, cussa no mi l'ammento!» Ma neune li poniat votu malu, e si no si ammentaiat cussa ndhe cantaiat un'àtera. Si unu l'aiat nâdu «A ti botzo!» si ndhe aiat fatu una bentre manna de risu. Neune istaiat oretendhe a bídere si unu irballaiat, pro lu botzare. Unu corpu emmo, pro sa cosa fata male, pro curressione, ma a muntènnere a unu in “prima” fintzas a batórdighi annos mai!

Fintzas a sonare istaimus a su proa proa, ma no fit gai fàtzile che a cantare, chi sa boghe la zughiaimus totugantos. Ite podiaimus sonare? Su sonadore a sonete za bi lu aimus, in bidha; ma... e chie ndhe aiat de sonete?! A fruschiedhu sonaimus. A bortas nos faghiaimus unu pipiriolu de canna, o fintzas de fenarzu. Ma... sa “musica” che fit in iscola. Daghi apo fatu sa “sesta” sa “musica” la faghiaimus in su cuadernu.

- «Signor mae’!... A quando... Quando ci fa suonare?»

- «Suonare, vero?! .. Vi suono le costole, vi suono!»

A part’e annata, ite si podet sonare in iscola? A lassare sonare a sos chi ndhe ant gana, nono, ca bi ndhe cheret una passada a totugantos, nessi fintzas a “sei”, chi depet èssere su tantu pro poder nàrrere chi unu si est lassadu sonare. A comporare cosas de sonare a totugantos, nono, chi s'iscola est sempre irfundhada, chi no li bastat ne birde e ne sicu. E a sonare una launedha fata de sos iscolanos etotu? Eh, lampu!... E si che lis intrat un'ascruza in s'ungra? E si si segant su pódhighe a lepa? Póveru “maestro”! A nois cudha “musica” za nos faghiat a ríere! Za no istaimus mancu che a candho, a sa festa de Santu Nicolau, faghiant sos ballos in pratza cumonale, no, chi si poniant su sonadore in mesu e sa zente totu ballendhe a inghíriu, a ballu tundhu! Debberone ziru che faghiant, chi che leaiant totu sa pratza cumonale, chi neune li naraiat “Piazza 4 novembre”. Però, lampu, a sos minores za no nos cheriant, a ballare! No pro sa birgonza, ma ca baghianos e baghianas mannas... Si fit istadu in iscola za nos aiant fatu ballare a totugantos, nessi fintzas a “sei”. Pro tandho però fit serrada, sempre serrada pro cosas gai, ca cussu est divertimentu, chi a “materia” no bi est, ca no est cosa “seria”, petzi chi siat in sa “discoteca”.

 

Nois istaimus totu iscurtendhe e abbaidendhe, chi nos pariat dolu a nos ndhe andhare, dae pratza. Su mastru nos faghiat a ríere, daghi no nos faghiat a prànghere, cun cudha “musica”; nos faghiat a ríere ca cudhu “solfeggio” nos pariat una cosa chi ischiaimus nois e... Malos fimus!

- «Galistru, braccia in alto!»

Fimus cun cussu mastru. Isse fit interroghendhe “musica” a unu e nois no fimus che incantados, chi nos pariat una pudha fraschendhe.

- «Pudhu, braccia in alto! Ti faccio ridere io, ti faccio!»

Ah, como za no est gai!... Como za lassant ríere, tantu est che a prima, s'iscola.

A Santu Nicolau beniant a bidha totu cudhas barracas cun cosa a bèndhere e a mie mi faghiant issentire, chi fia sempre chentza dinari e in die de festa ndhe tenia sempre birgonza:

- «Fizu ’e Deu, tue ti ch'essis e abbàidas!» - faghiat mamma.

Cudhos sonetedhos a buca... Lampu a bellos chi fint! Una borta dae domo che apo furadu dinari, a mi comporare su sonetedhu. Male pro me apo fatu. Mi ch'essia a Sa Pala Terrarzu, a sonare a s'acua! Ma cudhu dinari bi mancaiat etotu dae domo. E chie podiat èssere?

- «Nara, coromeu, goi e goi! - atacat una die mamma - Cussa est faina tua, beru? Ite ndhe as fatu de su dinari? Ite ti as comporadu?»

No fit comintzendhe su dibbatimentu, ma su sonu in costas.

- «Dae domo furas?!... Su mamentu chi ti at fatu, arrisadu! Su dinari mi che leas?!... Dae pizos de muru, tandho, mi lu bogo, deo, a sos bisonzos?!... Arguai a tie chi bi torres, mih!»

Ma assassegus, daghi fit passada sa cadha, e oramai l'ischiant e deo no mi ndhe podia istare de sonare a craru etotu, piaghiat a sos mannos puru e fint cuntentos ca ischia a sonare su passu torradu. Su dinari za l'aia furadu, e sos corpos collidos, ma passione a sa música no bi ndhe tenia…

 

Daghi essia dae iscola, s'àtera iscola fit ispetendhe e ne mai serrada e ne intrada l'apo àpida. Candho istentaia tenia una briga segura, o fintzas unu banzu, si fia torrendhe de zirare a tropu, o si che agataia sa cosa leada, o furada o pérdida. Ma mai mi ant nâdu «Torradiche!», si no cherindhe nàrrere su contràriu, comente si narat in sardu azummai pro donzi cosa, ca paret chi tenimus resone de bèndhere e menzus la comporamus!

Candho l'aimus pagos annos, sa craba l'amus béndhida, ca in domo su late lu aimus cascaviadu e fintzas a mie, cudhos manzanos de zerru mescamente, mi rechediat de prus a irmurzare a sartitza, lardu, pane e casu, o cosa avassada dae sa chena. E poi faghia bisonzu pro cosas chi pariant prus de importu o siat chi oramai no pariat prus tempus de mannalitas, o siat chi babbu e mamma no mi cheriant lassare un'impitzu gai pro no m'irbiare pro sa cosa de iscola.

Ma sa cosa de fàghere bi l'aimus gai etotu:

- «Toca, piga a s'ortu a ndhe collire si bi at figu a su porcu! Essi a Sa Cortetza a collire olia! Ajoe a collire landhe! Bae e bògache custu a babbu tou! Sèmena custos ranos de fae! Tzapa intro de sa binza! Còmpida a Sarraore! Abba sa prantaza! Iserba cuss'arzola!»

Sas cosas de fàghere no agabbaiant mai, chi a mie no mi lassaiant prus tempus de zogare, si no fit a fura, e mancu a conca mi beniat chi su tempus podiat èssere líchidu e petzi faedhendhe de iscola si narat chi cherent fàghere su tempus “pieno”. Pro cussu sa zente istaiat:

- «E candho bos las daent sa vacàntzias? E medas bos ndhe daent? E candho finint sas iscolas? Mih no ti botzent, mih, chi no tenzo de ti mandhare un'àteru annu puru! »

Ma sa zente no teniat “programma”, perunu ministru bi aiat pessadu, chi pariat chi sa zente no teniat ministru. Mancu sos mastros bi ant pessadu mai, o fossis issos faghiant chei cudhu: «Preíderu so e missa canto!». Su programma in s'àtera iscola lu faghiat su bisonzu, su tempus. Cumandhaiat su tempus: pro bufare binu cheriat pastinadu binza, sa binza a tempus sou innestada, pudada, tzapada, meighinada, binnennada e su binu bufadu, si bi ndh'essiat.

Custu bi fit in su líbberu mannu, chi no fit su “sussidiario”, chi medas annos assupriat in zennarzu, e como fintzas in abrile. Su líbberu mannu bi lu aimus sempre, fora, chi a intrare a iscola est tropu mannu, ca no bi cabet nudha, mancu sos iscolanos bi cabent. In s'àtera iscola za bi cabiat! Bi cabiat fintzas s'iscola. Totu sa zente bi cabiat. Pro afollamentu etantu de fragu malu za no bi ndhe aiat, chi de afollamentu petzi si ndhe bidiat in sos ballos, in sas portessiones, daghi b'isposaiat o moriat zente. Pro totu s'àteru, daghi bidiaizis deghe pessones paris, tra mannos e minores, chi andhaiant paris chentza birgonza, fit meda e no cumbinaiat a mastru perunu de pàrrere unu laghinzaresu cun trintaghimbe e baranta iscolanos totu paris. Chentza afollamentu za faghiat a chistionare, mih! Chi rechediat puru, fintzas pro che barigare s'ora chentza si pònnere a coro su triballu, o pro che iscucurrare su malumore. A chistionare za faghiat, ma dae sa lamenta su chistionu fit malu a essire, no essiat: no est chi torraiat sempre a su connotu, ma azummai, chentza ischire totu su connotu. Ma in su chistionu sos minores puru podiaimus betare votu, no de unu a deghe. A bortas però a nois nos tocaiat prus a iscurtare chi no a faedhare, ca unu mannu ndhe ischit de prus e piaghet a l'iscurtare, e a su mannu no si li leat sa peràula dae buca. Ma a artziare sa manu no bi fit; za cumbinaiat puru de faedhare totu paris chentza iscurtare s'unu a s'àteru, che in iscola etotu, comente e brighendhe, ca si faedhat sempre a cara a su mastru, ma mai de intèndhere unu terremotu.

 

Sa cuntentesa nostra fit candho sas iscolas fint serradas, ca tandho fit a essire, andhare a campu, a pigare a montes, a che corcare inie, a torrare a denote, a bídere logos e cosas. Istaimus sempre ispetendhe sas festas. Su chi no podiaimus dighire fit a nos pònnere cómpitos a domo, chi pariat chi nos fint pessighindhe sos canes. Deo mi los irmentigaia fintzas a sas úrtimas dies innantis de torrare a iscola.

- «Ajó a collire olia!» - naraiant sos de domo.

Nessi a collire olia mi leaiant, ca fit una cosa chi podia fàghere e la depia fàghere ca... «Ello sos macos, a triballare, oh!» S'ozuermanu lu manigaia fintzas deo, e de su chi comporaiant a càmbiu apare cun ozu puru mi aggradaiat.

- «Ajó, prestu a s'olia!

A imparare a triballare, pro istare onzunu in càncaros suos, comente naraiat sa zente, chi ischiat ite fit a ispetare cosa dae àtere o a bi l'iscúrpere.

- «Prestu a s'olia!»

Fit a fàghere a ómine.

Sos istios babbu andhaiat azummai donzi die a S'Origredha, chi che fit in làcana de Bolòtene, atesu chi bi cheriat prus de un'ora de caminu, a pè. Inie bi aimus s'olivàriu e in istiu cheriant fatas sas cortinas a sas àrbures pro agatare su logu netu a su tempus de ndhe collire s'olia, chi l'acolliaimus totu a una a una dae terra. In su badhigru bi aimus iscras e bérgulas puru.

- «Inoghe - contaiat babbu - fit totu a una busa de rú, candho l'amus comporadu…»

- «Su cantu fit?»

- «Su baranta fit. Su trintases mi che so andhadu in Àfrica orientale, volontàriu, ca inoghe triballu no che ndhe aiat, che fia essidu fintzas in su de Gavoi cun Bodale, a chircare triballu; fimus abbarrados tres dies caminendhe a pè, ca nachi bi aiat triballos e triballos no bi aiat e torrados nos ndhe semus. Partidu mi che so... In martu semus partidos. Li aia fintzas mandhadu una cantone a mamma tua, dae Castedhu, ca inie nos ant fatu ispetare carchi mese, e sughestantu a mie, ca tenia su diproma, mi ant postu a pudare olias. A mamma tua l'apo lassada cun Pepe e Zuanna minores. Su trintanoe, in maju, mi ndhe so torradu, timindhe de mi che agatare inie sa gherra, ca za lu fint tronendhe dae tandho ch'iscopiaiat gherra. Una borta bi aiat bénnidu unu zenerale a Terrutzi, in s'Eritrea: est abbarradu tres oras faghindhe una parlata, e nois incuadrados in cudhu sole budhidu che fogu!... E chie ndhe aiat de gana de iscurtare a isse?!... Chi medas sordados si falaiant chei s'àpara in cudhu sole! E cudhu chi nachi s'ltàlia no fit ancora pronta a intrare in gherra, e sos istudentes a boghes, chi nachi cheriant sa gherra!... Sos macos! Si bidet chi fit zente mascada, chi no ischiant mancu inue pònnere su culu, istracos de fàghere nudha! A mie za mi lu naraiat s'inzenieri Pinna, chi fit de Putumajore: «Pudhu torradiche!... Mih chi no istentat a iscopiare gherra! E inoghe, si gherra bi at, est peus puru, mih! Custos niedhos noche manigant bios a nois, mih! Totugantos si fúrriant!» Sa fortuna mia est istada cuss'ómine, sinono bae e ischi si mancu mi ndhe fia pótidu torrare!

Tandho contaiat de candho fit coladu in su “Canale di Suez”, in su “Mar Rosso”, su cambiamentu de su crime...

- «Est tandho, mih, - sighiat a contare - cussos annos chi che so istadu in Àfrica chi amus collidu pagos sodhos. Bi ndhe at àpidu chi ant fatu fortuna: daghi bi fint unu pagu, si conzedaiant e si poniant in afares, sos chi poi no ndhe ant pérdidu totu a sa gherra. A mie sos annos chi bi fia mi aiant postu a coghineri: fia su cuoco de sos uficiales. A manigare e a bestire no ispendhia nudha e su dinaredhu de sa deca lu mandhaia a mamma tua. Àteros za si lu bufaiant!... Inue fia deo, belleggai, za fit logu trancuillu: lampu, a medas che los mandhaiant a gherrare cun sos ribbelles! Tantu za fint cosa bona!... A sos niedhos nois los collonaimus, totu! Dinari no ndhe connoschiant, issos!... Ih, poi, si aias bidu comente faghiant, totu!... In lozas de sida istaiant, mih! Una borta chi lis apo assazadu su pane issoro azummai ndhe fia mortu cun su mossu in bula! E chi fia nendhe, cussu dinaredhu chi li mandhaia, a mamma tua, issa za l'at costoidu, no timas! Issa za no istaiat ispetendhe cussu pro si campare, za andhaiat a sa zoronada cun totugantos. Ello cussu pódhighe malu no est dae un'ispina chi li est punta iserbendhe? Tandho li est andhadu in cranghena, ch'est istada un'ala de tempus in Bono, ca bi lu fit curendhe dutor Anzoi, chi fit dutore bonu meda, curadu za bi l'at ma li est abbarradu guastu etotu, mih! E deo chentza ndhe ischire nudha! Candho so torradu nos amus comporadu custu. Daghi so bénnidu a mi lu abbaidare, cun mamma tua, petzi si che bidiat nodos e puntas de ozastru: totu betadu apare fit, una busa de rú! In mesu petzi che aiat una caminera pro su bestiàmine, a colare. «Malu olivàriu ch'essit inoghe!» - faghia deo abbaidèndhemi su logu - «Iscras puru che fato!» Sa zente daghi at ischidu chi lu aia comporadu, custu, mi ndhe at nâdu de donzi colore: arratza de macu chi nachi fia a comporare cosa goi!... No paret mancu abberu!... Za nos est costadu ispatendhe rú e tetinosu, ma!... Olias fatas petzi che ndhe aiat una trintina, irbandhonadas. Sos ozastros los amus totu innetiados e pesados, cun Pepe, e poi los amus iferchidos. E como est un'olivàriu!... Una e duas ndhe apo bortuladu de predas, faghindhe traessas!…

- «Ma cantu est mannu custu cunzadu?»

- «Custu est su bículu prus mannu chi tenimus: duos ètaros!»

- «Contendhe sa rocas puru?»

- «Comente, contendhe sa rocas puru?!... Ello ite ti cres, chi candho ant medidu che ant bogadu sas rocas? In totu est!»

Ma za mi pariat una cosa istrana custu de sas rocas, ca bi ndhe aiat gai medas chi che leaiant mancari su tres unu de su logu!

- «E allu - sighiat a contare babbu - ite ndhe apo àpidu de cuss'andhada in Àfrica! Cun cussu dinaredhu nos amus comporadu sa màchina de cosire, puru, ca mamma tua fit imparendhe...»

- «E cantu si balet, custu, o bà?»

- «Cantu si balet como?... Como no bi at dinari chi lu pagat! A tempus de tandho l'aimus pagadu batomiza francos, chi paret nudha, ma tandho su dinari baliat meda.»

Candho l'apo connotu deo, a minore, S'Origredha fit prenu, a prus de olias e bérgulas, de àrbures de donzi frutuàriu. «Coromeu, est unu zardinu!» s'intendhiat sa zente nendhe comente colaiat in su caminu andhende a Bolòtene, ororu de su nostru. Su de S'Origredha fit su bículu chi teniant prus a coro, in domo, ca pro su bonu fimus campendhe dae cussu, e ca lis fit una balentia bella ebbia su lu àere fatu e candho lu contaiant si bidiat sa passione e sos sacrifítzios chi bi aiant postu, totugantos, ma prus a totu babbu e mamma. Tandho sas olias fint batindhe e su logu cheriat netu.

Sos istios bi fint sas iscras de abbare, sas bérgulas de tènnere contu, frutuàriu de ndhe carrare. Donzi die bi aiat cosa de batire, a nois etotu e a bèndhere. Ma s'intrada prus manna fit s'olia. Bona parte de s'annu che la colaiat inie triballendhe, babbu, e de sos àteros puru. Sos istios che bogaiat a mie e candho bi aiat cosa de carrare a meda babbu mi barriaiat s'àinu e mi mandhaiat a ndhe lu batire. Poi torraia a essire e ndhe ghiraimus un'àteru bàrriu su sero.

- «Leadichelu, mih! No mi lu lessas in cue! - faghiat mamma, avertindhe a babbu - Leadichelu chi nessi a carchi cosa lu pones: su chi faghet isse no lu agatas tue!»

Mamma fit nendhe a mie. Cun babbu si la tiraiant de acordu. Ma no fit sa cuncórdia de chie narat «Cumandhas tue, andhat bene gai», chi antzis sa cosa la chistionaiant e, daghi no fint de acordu in carchi cosa, sos de domo l'ischiaimus ca no si ndhe cuaiant, ca sa resone pro ambos duos fit gai de importu chi s'iscàndhulu fit a pretare su dortu. Babbu mi leaiat a S'Origredha donzi die, petzi sas domínigas, ca fia pisedhu.

- «No as tocadu prus líbberu! - faghiat donzi tantu babbu, tra una faina e s'àtera, torrendhe a pessare a s'iscola - Za ti che as a irmentigare totu, za!»   L'ischiat isse puru chi sa cosa de iscola comente s'imparat che torrat a essire. Petzi chi isse dae iscola bi mancaiat dae meda e no podiat èssere conca de àinu. Candho pasaimus su mesudie, suta de su corniolu acurtzu a sa bartza, «Lea sa pinna, ajó! - faghiat isse - chi proamus a fàghere operatziones!» Ma no fit pro ischire cantas cortinas nos tocaiat a cadunu de innetiare, o ischindhe cantas ndhe faghiaimus cada die pro ischire cantas àteras dies nos cheriat, o pro fàghere su contu de cantu bi essiat in totu s'annu pro bídere cantu beniat a zoronada su triballu nostru, o pro osservare e iscríere comente e proite sas olias podiant rèndhere de prus, o rèndhere su tantu de bi pòdere campare. O fossis totu custas cosas babbu las ischiat, ma.. «Tambene si aia tentu su chi bi cheret!... Za l'isco fintzas deo!»

A su triballu nostru no bi aiat de li medire nudha: fit totu chentza contu, de fàghere e mutu. Pòveros ebbia fimus. Pinna e cuadernu b'intraiant cun su triballu nostru ca su manzanu nos los poniaimus in sa bértula cun su pane. Comente bi podiant intrare de àtera manera no nos beniat mancu a conca. Pariaimus mastros de iscola. Fizos de s'iscola fimus. S'aritimética no la mastigaimus ca bi fit in sas cosas chi fimus faghindhe ma ca «in santuaini abberint torra sas iscolas» e cheriat dadu un'ifriscada a sa mente.

In su mundhu nostru no bi aiat bisonzu de allenamentu pro dare sa resa tempus addainanti: emmo, za carraimus ledàmine dae cussos meriagros de sa tanca de su dutore e de su retore, ma no pro allenamentu. “Triballendhe e imparendhe” o “produindhe e imparendhe” si podiat iscríere in s'intrada de s'àtera iscola, chi fit chentza intrada e ne essida e no bi at bisonzu de bi l'iscríere, si no est pro chie petzi ischit a lèzere sinnales imbentados.

Si faghiat faghindhe e imparendhe: e a sa fine de s'imparu che teniaimus s'olia collida, sa binza pudada, s'ortu abbadu e su loare messadu o su trigu fatu a pane. Ma no fit perfeta s'àtera iscola. Ndhe li cheriat de cosas!…

Sa pinna pariat chi no bi cheriat etotu. E ne líbberos. Sa pinna no pariat cosa de s'àtera iscola, fossis ca che fit aggrodhada in iscola. Pariat inimiga de s'àtera iscola. Pessade chi fintzas a duos cantadores mannos una borta in d-una gara lis ant dadu su tema “Sa pinna e s'aradu”, duas forramentas una contra a s'àtera, fora de pare che a s'iscola cun s'àtera iscola. A parteannata, totu sos chi bi ant leadu manu, a sa pinna, sunt fuidos dae s'aradu, e totu sos chi ant leadu manu a s'aradu sunt fuidos... Unu e duos ndhe ant iscrammentadu! Pinna lis at puntu, si ndhe lis at coladu acurtzu.

- «A fizu meu lu mandho a istudiare!» - naraiat calicunu balentiosu, corazosu fintzas a si leare su pane dae buca. Un'iscola comente e unu lussu. Cosa de pagos. Pro pagos. Che a como chi bi andhamus totugantos. Unu “studio” cosa de lussu: no siat chi diat a manigare, puru! Beh… a manigare apustis! «10 posti, 64.000 concorrenti». Passéssia bi cheret! Sa zente, lampu a maca chi fit!... istaiat sempre zudighendhe a chie si poniat lussu, si fit in su bisonzu, ca pariat machine, su lussu, e no daet a manigare mancu candho totugantos faghent lussu. Lussu pro fàmine, che abba pro fàmine.

Sa zente no zudigaiat pro mandhare unu fizu a “istudiare”. Beh... ite lussu fit? Sacrifíssios de famíllia bi cheriat, si unu fit póveru. Ma a su mancu càmbiat vida... “Studiando”, cun su triballu de sa famíllia e de su logu no bi at prus nudha de bídere, prus nudha de fàghere, che una pinna cun s'aradu: unu maninetu, s'àteru manibbrutu, unu “istudiadu”, s'àteru “ignorante”. Unu chi “studia” càmbiat vida.

Sos “istudiados” ant totu “studiato” pro cussu: si sunt isetores, “guadagnandosi onestamente il pane quotidiano” azuant a che furare unu bellu pagu de su chi sa zente si at triballadu; si sunt avocados azuant a iscorzare sa zente ponindhe paghes pro la muntènnere pretendhe; si unu at “studiato” a mastru o professore azuat a “formare”... a furriare su cherbedhu a sa zente.

A sa zente za no li pariat gai. Babbu donzi tantu si ammentaiat de s'iscola e cheriat a leare sa pinna, timindhe sa botzadura.

- «Si no tenes sa cuinta - naraiat isse - mancu a carabbineri ti cherent, mancu a ispatzinu! Su santu chi ti at fatu, si no leas su líbberu a lèzere!... Bastat deo chi so arrebbentadu, cun sos renes traza traza! Si pessas chi tue... si istúdias unu signore ses! Mih, unu signore!»

Custu “istúdiu” però no fit a diventare “istudiadu”, chi carabbineris e ispatzinos no sunt “istudiados”, ma prus unu “istúdiat” e prus signore est. Comente su “studio” podiat azuare sa zente de àtera manera pro arritzare de renes no si cumprendhiat. Su “studio” fintzas a sa cuinta fit su mínimu pro ispatriare... A ite serbint sas iscolas pariat chi babbu lu aiat cumpresu. No fit un'istúdiu chi aiat fatu, petzi chi sa cara chi mi mustras ti bido. Babbu za lu connoschiat s'aradu! S'aradu de linna l'ischiat fàghere isse etotu, a doladura a bistrale, raspa, iscarpedhu, serracu e martedhu. Apustis, ca sa cumbénia piaghet fintzas a sos irrenados, si at comporadu s'aradu de ferru, dae “Continente”  lu at comporadu. Sa bistrale sua no che l'at arrimada, ma oramai su progressu cheriat comporadu: pagos annos ancora e amus a comporare su trigu netu. Sa pinna chi mi cheriat lassare no fit a fàghere arados, ne de linna e ne de ferru. Pro fàghere dimandha fit, pinna de pedire pane fit, pinna de pedulianos!

Tandho no s'ischiat ancora chi unu cun sa làurea depiat fàghere duas tuzinas de dimandhas a s'annu annos e annos innantis de li dare postu. Beru chi assunessi, si est istadu “bravo” at a iscríere sas dimandhas chentza “doppie” e ischit nessi a “parlare”. Pro tandho su contu no fit a “istudiare”, deo, e candho sas iscolas fint serradas fit a imparare totu o guasi totu su chi faghiat babbu. Fit una cosa chi andhaiat desesi. A tzapare. Ih, ello? a ti corcas?! A collire olia. Ih, ello? s'ozu a cundhire da'ue?! A prenare s'ortu. Ih, ello? a runcos de codhu ti fúrrias?! Sacu bóidu no rezet ritzu, chentza meràculu.

Bi aiat bisonzu mancu de lu nàrrere? Za lu naraiant puru sos mannos, daghi bidiant chi sos minores faghiant carchi disizu macu; ma no bi cheriat una “lezione”, bastaiant duas peràulas, antzis una ebbia: «Còrcadi!» Totu s'àteru si bidiat.

- «Bae e azua a babbu tou, bae!»

- «No ti tzírighes a ziru chentza fàghere cussu, no!»

Su triballu fit tostu e medas bortas bi cheriat su “puntorzu”. Fia malu a intrare in cuadernu. Ma bazi e ischide comente est su pisedhu:

- «A benzo, cun bois, manzanu?»

- «Nono, ca ch'est atesu! E poi est a pesare chito meda.»

- «No est nudha! Za no m'istraco, za peso chito!»

E si medas bortas apo collidu banzu ca no apo postu mente, carchi borta che apo fintzas iscontzu sa cosa fata dae àtere pro la fàghere deo, comente faghent sos pisedhos, a botu! Comente e chi sa cosa lasset a unu cuntentu candho est isse etotu a si la fàghere, si no at imparadu malíssia mala. Za no fit che in iscola, no!, chi totugantos istaimus abbaidendhe a copiare dae su prus “bravo”, “poltroni”!...   Andhaiat desesi a triballare cun babbu. Chentza tzertificados de nàschida, e ne istados de famíllia, ne pazellas e ne dipromas. E ne babbu istaiat timindhe a mi lassare solu, o de mi fèrrere. Za timiat puru, emmo, e pro cussu m'istaiat avertindhe e cossizendhe, o si podiat mi lassaiat cun àtere. Ma no naraiat mai «su responsàbbile so deo e no lu fido e no li lasso fàghere nudha». A campare si campat triballendhe, sa responsabbilidade gai etotu. E mi poniat a fàghere!

Fit prus fàtzile a cumprèndhere deo etotu su chi cheriat fatu e comente: sas cosas si podiant annotare, iscurtare, bídere e tocare, e medas bortas sos minores abbiaimus sas cosas a sos mannos. Za no fit che a leare sa pinna, no, chi si no bi fit su mastru no ischiaimus mai inue fit s'irballu! Mai su de fàghere ischiaimus si no bi fit su mastru. Siscuru a chie lezet líbberos ebbia: mancu su cadhu presu bidet! In cosas de iscola sos chi resessiant a bídere carchi cosa fint sos “bravi”, chi fint sos fizos de “papà” chi binchiant a nois. Ma si fimus istados tzapendhe!... Ma triballendhe no bi ndhe at bisonzu de bínchere, chi su triballu aparisat a totugantos, ca su de bínchere est própiu isse, su triballu, ca bínchidu cussu est bínchidu su bisonzu.

In s'àtera iscola medas bortas fimus nois chi faghiaimus una proposta a sos mannos, chi su botu fit diventendhe cabu:

- «O mà, a s'ortu pigo!»

- «E bae, bae, za bi cheret compidadu!»

- «A lu fato custu?»

- «E faghe, faghe, za cheret fatu!»

Fimus minores faghinde a mannos, che minores chi no istant petzi cun minores. Che mannos a bortas teniaimus pidinu; che minores a bortas nos collonaiat su sonnu.

Una borta cun su biadu de Gavinu Cossu, chi fimus fradiles, fit a andhare unu manzanu chito a torrar'e manu, chi est a tzapare sa binza sa de duas bortas, tra maju e làmpadas. No teniaimus deghe annos ma fit triballu chi faghiaimus nois e cun Gavinu fimus faghinde a zoronadas càmbias: isse azuaiat a mie e deo a isse. In domo deo e Fina fimus solos e a cumpanzia ndhe aimus fatu pigare a corcare a Gavinu e Maria Pasca sa sorre. Pro pesare chito su manzanu amus postu s'irvéllia, a sonare a sas bàtoro. Su manzanu cudh'irvéllia sonat...

- «Gaví, s'irvéllia at sonadu, mih!» - li fato deo sonnisonni.

- «Za l'apo intesa!...» - nachi isse, sonnisonni gai etotu.

A candho intendhimus a zio Chichinu, su babbu, a sas oto, a corpos a sa zanna, pigadu a nos ndhe ischidare, iscrétidu ca no bi fimus colados ancora in fraile a ndhe leare sos tzapos!

A babbu no lu collonaiat su sonnu, si no fit s'istrachidúdine. Fit isse, o mamma, s'irvéllia mia. Una briga no mancaiat mai. Si sa cosa fit fata male, nos lu naraiant e no istaiant oretendhe pro nos agatare in curpa. Neune timiat de "suggerire" e ne de "copiare".  A sos esames... si unu fundhu de bide fit bene pudadu, tzapadu, curadu e tentu contu e fit annada bona, batiat ua, sa ua fit bona e bonu su binu: lu bidiaimus nois etotu.

Sas cosas de s'àtera iscola fint cosas.

Peràulas puru, emmo, e medas bortas faghiaimus che lampu a cumprèndhere su chi cheriat nàrrere una peràula, fintzas candho cheriat nàrrere un'àtera cosa, pro pagu pagu chi l'aerent nâda de àtera manera; medas bortas inzertaimus su chi cheriat nàrrere, unu, chentza mancu comintzare a faedhare, o inzertaimus totu su chistionu petzi pro àere intesu una peràula ebbia.

Nois, limba, contos e cosas: totunu.

In su líbberu nostru bi aiat de lèzere de totu, cosas de tocare, tantare, medire, pònnere apare, comente faghiaimus tzapendhe a bínchidas, a chie ndhe faghiat de prus, a chie che lompiat prima s'órdine, s'órdine de sa bide, e chie lu faghiat menzus, o prima, si bidiat deretu. Gai etotu candho nos gherraimus. Cun su biadu de Gavinu istaimus sempre paris e si unu cumpanzu apo tentu, a minore, custu est isse. Sempre paris a donzi cosa. Andhaimus de acordu meda fintzas a brigare. Daghi brigaimus pariat chi sas peràulas no naraiant totu: tandho faghiaimus a corpos e a istrampadas. Gherrendhe, isse mi binchiat sempre, ca fit prus mannu e prus forte. Tandho essiaimus in malas. Ma prus de una o duas dies no podiaimus istare e tocaiat a torrare in bonas. Fit malu a istare in malas. No lu podia mai baliare de abbojare a calicunu chentza lu pòdere faedhare, nessi su faedhu, male e peus si fit unu parente, chi in bidha fimus totugantos parentes, mescamente si fit in campu o foraidha. Sos annos sos de domo fimus in malas cun sos de zia Tzinchedha.

- «No bi andhes cun cussos! No los faedhes, mancu!»

Cumprendhia chi sos de domo teniant resone. Ma bi aiat bisonzu de istare a tantos annos a primma? Sos minores semus torrados innantis de sos mannos. Ma custu de èssere in bonas ite bisonzu est? Unu "filosofo" tiat nàrrere «Io sono» cherindhe nàrrere chi esistit, chi si agatat. In nois sa zente naraiat «Semus» o «No semus» cherindhe nàrrere «Semus in bonas» o «Semus in malas». Un'àtera filosofia. No fit una "materia", "Stai zitto!" inoghe, "Fai silenzio!" cudhane, chi pariaimus totugantos in malas. A fura o in fora ebbia podiaimus istare in bonas, in iscola.

 

III

 

Candho su chimbantaghimbe che apo finidu sa cuinta, ne deo e ne babbu ischiaimus si sas iscolas las aia finidas pro sempre. A mie no mi podiat bènnere a conca etotu de andhare a "istudiare": fossis a babbu, e si bénnidu li est no creo chi che li siat essidu gai, desesi. Si est una cosa, fit su bisonzu, una vida tribbulada chei su cane, chi li at fatu cambiare idea, comente su bisonzu bi che l'aiat posta in conca. Maleitu e bisonzu!... No, maleita e iscola!... Boh!... Pariat chi s'iscola serbiat pro si catzare su bisonzu, ca chie fit "istudiadu" istaiat bene, ma pariat chi a su chi fit in su bisonzu no li podiat mancu bènnere a conca de andhare a "istudiare", chi no faghiat a si catzare su bisonzu cun s'iscola.

A semenare laore in duas terras de campu no bi essiat nudha, petzi suore; sas olias fint rendhindhe pagu ca sos annos fit faghindhe totu annadas malas; una binzighedha chi babbu aiat pastinadu in Su Cónchinu, petzi bi aiat postu ispesas.

A Zuanna e Fina pro no las muntènnere andhendhe a campu lis aiat comporadu una màchina a fàghere gorfos. Ih, sa cuntentesa nostra!... In bidha no bi ndhe aiat àtera e su prus acurtzu bi ndhe aiat in Bono. Ma cudhas ratas assupriant che maledissiones e totu sos sacrifítzios de sa famíllia no resessiant mai a preulire su dinari de sa rata. Siscuru a chie comporat su progressu! Ite nachi at a bèndhere! A fàghere gorfos si faghiat pagu afares. Zuanna e Fina za lu aiant imparadu in tempus de una chida, ma sos gorfos bi fint a bèndhere in butega, batidos fatos dae “Continente” che a sa màchina etotu. Nos pariat chi sa curpa però la teniat un'àtera famíllia, chi como sunt totu emigrados, chi pagu tempus apustis ant batidu sa matessi màchina. "Lampu, no ndhe podent bídere de mezoru!... E no bastaiat una, in bidha?!" Custa fit sa lamenta . Cudhos puru aiant iscobertu su matessi progressu e no si cumprendhiat chi sas olias nostras las fint brusiendhe chentza fogu fuidu. Sas finantzas fint sempre in ziru che corbos chirchendhe mortorzu:

- «Coro!... Sas finantzas in bidha sunt! Serra totu, mih! A Pepe puru cheret nâdu, bae!»

No friguraiat chi nois teniaimus una... "fabbrica tessile", e fimus "fuori legge". Su progressu nostru si est frimmu in cue.

Sas finantzas puru bi fint chei cudhu: "Preíderu so e missa canto! ", e candho beniant a bidha istaiant imbistighendhe a bídere si fit abberu chi nois teniaimus màchina. Sa zente, chi no fit "preíderu", no ischiat nudha, si no fit calicunu chi nos cheriat male e timiaimus a nos betare sas finantzas, chi si naraiat gai comente narant a "betare sos canes" a unu. Pariat, gai a paridura!, chi sas impostas no bi fint pro sa zente: totugantos pagaiant s'afoghizu, chi no fit mancu su chi faghiant tzertos pastores nachi pro bi pigare pàsculu bonu. Sa zente pagaiat s'afoghizu ca lu betaiant a pagare.

Sos isetores gai etotu: «Preíderu so e...» Aiant "istudiadu" pro cussu. Pro cussu los aiant "istudiados".

Sa zente pagaiat pro sa zustíssia. Su progressu cheriat fatu a cómporu.

A fàghere gorfos cun cudha màchina fit che a campare a fàmine, àteru e che comente pessaiat babbu! A isse za lu zughiat idea bona, chi nachi fit a pònnere a Zuanna, a Fina e a Pepe a triballare totu paris, a fàghere gorfos e bestes, chie sestendhe e lendhe misuras e chie cosindhe... gai che in indústria, mih! A pònnere zente, totu!... Babbu za lu naraiat chi fimus in malas abbas, ma no ischiat in cale mare fimus navighendhe.

 

Su chi ischiat isse e sa zente fit chi su chi si leaiat dae buca no fit pro pònnere a parte unu capitaledhu pro carchi mezoru: a s'isetore fit, chi beniat puntuale donzi duos meses. Ma chie est chi los betaiat, a issos puru?!

Sa zente no dimandhaiat custu, chi depiat àere bidu malos iscarmentos: sa zustíssia fit! A pagare e a callare. Cosa de fàghere chentza bi pessare, che a unu chi che leant a suta de sas armas, "per la patria". E cale? E proite? Toca e bae, mih chi ti betant sos carabbineris! Atapada a un'ala, atapada a s'àtera, su bisonzu bi fit. Che a prima. Che a sempre. Sos triballos nostros fint totu derrutos, connotu e chentza connotu. Su connotu fit che a tèssere lana pàschida de su berme: si segaiat totu in manos. A colare a su nou fit a che fuliare su connotu betendhesiche a un'iferru malepeus. Si fit a fàghere a nou su connotu no si ischiat ne comente ne cun ite e ne cun chie.

Si babbu mi aiat mandhadu a "istudiare" tzertu no fit pro ischire comente tènnere contu olias, comente fagher rèndhere sa terra e poníndhela a ite cosa, o comente fàghere un'indústria, o no isco ite, bastus de mezorare sos triballos de sas cosas nostras, a fàghere a nou su connotu.

Unu chi "studia", "studia" padedhabbus e istrolobbus, "bella Italia amate sponde" e... unu muntone de cosas chi unu, daghi las ischit totu, si corcat, chi azummai podet tocare unu butone e si ponet in motu un'impiantu chi faghet totu isse, "automazione" nachi, chi rendhet meda, ma meda, mih! E, pratigamente, a sa zente chi est in su bisonzu no li ponet mancu abba in sa broca. Tandho no fit ancora su tempus chi unu "istudiadu" fit che a unu disocupadu: s'iscola faghiat a sennores sos fizos de sos sennores e de sos ricos, chi su postu lu tenent seguru, ca sunt pagos, che a sos postos etotu, e a sos fizos de sos pòveros los garrigaiat de curcurigas chi azummai totugantos si crebaiant suta, chi mancu gana ndhe lis beniat de andhare a “istudiare”, si no fit calicunu revéntidu o calicunu chi cheriat fàghere che a sos ricos. Ma tandho fit su tempus chi s'iscola fit comente est e serbiat a su chi serbit. A "studiare" si "studia" a mastru, a razonieri, a zòmetro, a inzenieri, a dutore, e a tantas àteras cosas chi paret chi bi siat de fàghere cussu ebbia. A sa fine a donzunu su postu sou… Pro contu de postos, in bidha, de mastros no bi ndhe cheriat chimbanta, zòmetros gai etotu, razonieris su matessi e inzenieris ateretantu. O fossis aiat fatu bene a bi ndhe àere àpidu medas. Ma no bi aiat postu. Ca sinono in logu nostru bi at de fàghere meda chi, si chimbanta inzenieris e zòmetros e razonieris aiant fatu totu su chi bi cheret, aiant cambiadu su logu che dae su note a su die. Sos chi bi ant "istudiadu" si che sunt totu andhados, sos chi no sunt galu ispetendhe, fora de postu, ispostados, ca... comente si faghet a dare unu postu si unu abbarrat a fàghere istudiendhe e faghindhe sas cosas de su logu? Sa zente no istaiat abbaidendhe custu:

- «Ditzosu a isse chi est istudiendhe!» - naraiat -.

No s'ischiat bene ite fit su "studio" e ite su "istudiadu". Sa zente la pessaiat che a sos mastros etotu:

- «Si no li piaghet a istudiare, andhet a triballare, tandho!»

De pertzisu ischiat chi su "istudiadu" fit unu sennore, chi li deghiat fintzas a bi lu nàrrere:

- «Putzidha! - bi ndhe aiat chi naraiat - A cudhu li narant “Pepinu”!... “Su giudice” li cheret nâdu, ca tenet s'istúdiu! A cudh'àteru li narant “Nigoledhu”:  “su dutore” li cheret nâdu, ca tenet s'istúdiu!»

Su sennore est unu chi istat sempre netu. Babbu istaiat sempre istratzuladu e brutu: no fit cantu posta sa camisa neta e intrea chi sa die etotu ndhe la torraiat chi mamma ndhe fit sempre isarcada pro su tempus chi li cheriat samunendhe e tapulendhe. Si babbu e mamma mi aiant mandhadu a "istudiare" fit a "istudiare" a sennore, a mi ndh'essire, a mi ndhe samunare sas manos de totu su chi fit sa vida issoro e de sa bidha. Petzi su dovere de no mi ndhe irmentigare aia tentu. Unu gàrrigu de cusséntzia. E manos netas.

 

- «No!... Su santu chi ti at fatu, cun ocannu che as finidu su ziru: como moes cun megus!» - mi at nâdu babbu una die afelonadu.

A Santu Zuanne, in làmpadas, candho comintzat s'annu de sos pastores, su chimbanta chimbe babbu at batidu una crezita de berbeghes chi aiat leadu in afitu dae tziu Tzepe Chessa su bolotenesu. Fint una trintina, pro un'annu. Babbu si faghiat custu contu: «Tenzo bículos de terrinu e carchi ortu a pàschere o carchi binza innantis de la tzapare no mancat mai; pastura no ndhe afito, chi antzis in cussos tempos de làmpadas e de istiu, a su postu de istare innetiendhe pro sas olias, erba e fenu si che lu collint custos fiados: gai mi lassant su logu netu e m'irfrancant de carchi imbassiada. Si est a las tentare, candho so in d-unu logu fato sa faina e tento a issas puru e si mi benit bisonzu bi lasso a Màrio. Si no àteru, nessi de casu nos ant a mascare e carchi anzone a Pasca de nadale ndhe amus a tènnere, pro nos catzare su disizu. Sas anzonedhas féminas las peso, gai mi paro pagos fiados mios puru».

No fint prozetos mannos, ma no fit pessendhe chi "piccolo è bello". Fint ideas de «Custu tenzo, custu poto fàghere, menzus custu chi no nudha», ca su póveru, candho sestat cosa in mannu, est in su sonnu. Si babbu aiat nâdu: «Fato un'allevamentu de chimbighentamiza porcos; ponzo suiles in Pàdria, Sune e Sindia, silos in Bosa e Oristanis, masellu e frigoríferu in Macumere; fato chentughimbanta putos in totu sa Prenarza; ponzo tremiza operajos a triballare, una fila de autotrenos cantu a dae Oristanis a Macumere, una rete de negússios in totu s'Europa e li ponzo a númene RASS, o un'àteru prozetu gai etotu e li ponzo a númene SIR Petrolchimica Sarda», tantu sos Sardos bàliant de totu, merda de porcu e de petróliu, a seguru lu aiant leadu chi fit a irbariones.

In s'idea de mezorare, babbu si est irrenadu, prima. E si est sos irbariones sunt bénnidos a calicun'àteru.

- «Moe a s'ortu ca bides sas berbeghes!» - nachi una die, babbu.

Andhados semus, fit a Bubbulucò, acurtzu a bidha, a s'ala de montes. Sas berbeghes fint meriendhe suta de sa nughe de s'iscra: una debberone àrbure che fit, chi nachi nonnu Pudhu l'aiat prantada candho at bidu nàschidu a babbu.

- «No ti acúrtzies meda, ca si salarzant, ca no ti connoschent, a tie!»

Deo imbuchendhe deretu a mesu, a ndhe tènnere calicuna, chi no mi ndhe aiat bénnidu mai gai a prove, de berbeghes, chi a tandho petzi ndhe aio bidu dae tesu paschindhe, o candho colaiant in carrela de domo sos pastores trubbendhe dae montes, cun cudhas bamas chi istaiant colendhe unu muntone de ora.

Cudhas berbeghes cun megus no bi teniant ballassa e comente so acurtziadu si sunt salarzadas. S'única fit a las pastorigare, a las abbare, a ndhe las pesare a manigare, a intrare a sa mandra a las múrghere, fintzas a candho cramèndhelas beniant a manos a lis dare cosa.

- «Mih, abbàida comente si faghet a múrghere! E impara, ca carchi borta chi ti lasso solu ti las murghes tue!»

A sas primas a mie mi lassaiat in s'àidu de sa mandra, a dare tentu e apustis de unu pagu mi at fatu intrare a múrghere. A sas primas no fia mancu bonu a lis aferrare sa tita e candho istringhia che feria su late a fora de sa murghiola! A bortas mi che furriaiant sa murghiola a terra, a carches, cudhas berbeghes prus arestes, chi no resessia mancu a las muntènnere frimmas, deo!

- «Eh!... Toca, toca! - faghiat babbu - Sempremmai imparas!... Pro como mancu su late a irmurzare tue ti murghes!»

In tríulas amus trubbadu a S'Origredha.

- «Istasero, daghi che betat su sole, che las imbroco inoghe in su badhigru de Sa Niera - nachi babbu una die -, che las colo monte monte, a Sas Sedhas, a Su Matebitale, e cras manzanu a S'Origredha. Gai istanote paschent, a sa friscura, in su cumonale. Tue manzanu ndhe bogas s'àinu cun su bagalledhu e leas a manigare; e mih chi cras sero che corcas inie tue puru!»

Oramai sas iscolas de su bancu e cradea che fint serradas e finidas e s'àtera iscola, sa de su pane e casu, de s'ozu e de su binu, de sa peta e de sa lana, de s'istrachidúdine e de su pasu, fit abberta die e note chentza oràriu, ne matérias e ne dipromas. Su mundhu nostru, sas cosas chi bi fint de imparare e de fàghere, fint cosas de imparare ca bi aiat bisonzu de las fàghere. Cando si naraiat «Trubba a sa mandra ca murghimus!» est ca sas berbeghes cheriant murtas. Ma ite "materia" fit? «Cola su late a su labiolu e caèntalu ca faghimus su casu!»... "Applicazioni tecniche"... No! No!... «E che?!... mi son preso la mia brava laurea per mungere pecore e fare formaggio?!» Unu chi est pastore est pastore e ne inzenieri e ne dutore: unu "istudiadu" gai etotu, chi unu chi bi ndhe aimus, de dutore, che li at coladu bona parte de sa vida ispetendhe su postu, e a sas berbeghes, chi teniat bama manna cun tancas e tanchitas, bi poniat teracos ebbia e poi si las at béndhidas puru, daghi at àpidu su postu, chi azummai bi lu aiant iscúrpidu sos Sitzilianos. Un'àteru, inzenieri, fizu de pastore mannu, como ch'est zirendhe mundhu cun no isco cale "Spa" de su "triangolo industriale". E unu chi ndhe apo connotu dipromadu, de un'àtera bidha, cascaviadu de ispetare unu postu si est dadu a prantare pumatas in serras: «Pro cosa at istudiadu fizu meu!», si lamentaiat sa mama ca, si fit "istudiadu", no...

A triballare no est una "materia". E tenent resone, chi in s'iscola-presone no bi l'ant a pònnere mai, a costu de mòrrere de su fàdigu iscolanos, mastros e professores, chi si torrat bisonzu a cossa, o fintzas a benugru, e mancari solu a s'ossu de su rajosu, mastros e professores ant a fàghere chei cudhu capitanu, chi isse est s'úrtimu a lassare sa nave afundhendhe. "Si salvi chi può". In tempus de trancuillidade si "studia" e mutu.

- «Mih, abbàida! - babbu no naraiat "leggi la realtà" - Abbàida: inoghe che at un'àidu de abbucare, ca sas berbeghes noch'essint a fora, a s'anzenu, e daghi ant ingustadu sunt malas a istrotòdhere, e tandho no las podimus mancu fidare un'iscuta, ca brincant e nos tocat a las zúghere otora a ogru!»

Che a nois etotu in iscola: "Chiudi la porta!", "Non aprite la finestra!", "Non affacciatevi alla finestra!", ca si ndhe lassades abbaidare unu tandho si che fuint totugantos.

Sas berbeghes no fit sempre chi las zughiaimus "guardate a vista", chi si fint istadas cristianos aiant imparadu sa responsabbilidade prus de a nois in iscola.

- «E colendhe colendhe - torraiat babbu, chi teniat sempre carchi cosa de nàrrere - candho bides una nae de linna collindhela, ca daghi bi amus su tantu che ndhe leamus unu viazu a bidha, pro su zerru.»

Bi fit a lèzere cussu puru. Ma za no fit mancu a lèzere cosa iscrita in su pabilu, no! In s'àteru líbberu, chi fit de sa matessi tipografia chi aiat fatu a nois, fit totu cosa iscrita a maduru: àteru e che líbberu de "lettura" fit! Fit unu líbberu chi candho unu ischit a lèzere bene cussu ischit fintzas a iscríere líbberos, chi a lèzere petzi líbberos unu no bidet mancu su cadhu presu. Fossis cussu líbberu, chi no est "sussidiario", no bi lu ponent in iscola ca no s'ischit a chie torrat a contu a lu bèndhere.

Donzi manzanu babbu mi mandhaiat a bidha a che ghirare su late, chi fit sempre prus pagu ca oramai sas berbeghes fint próssimas e si che fint sichendhe. Ma, mancari no che àteros annos, in S'Origredha bi aimus àtera cosa puru chi che cheriat leada e andhaimus a bidha donzi die.

S'annu babbu aiat semenadu linu, s'úrtimu chi aiat semenadu. In s'istiu l'amus bargadadu. Linu sos de domo ndhe aiant semenadu medas bortas e mamma ndhe aiat fatu a pannos pro su pane, a letolos e a fàunas a su letu, a sacos e a bértulas pro s'incunza in su telarzu de nonna Pisanu e de mammai Marianzela Moro. Semenare e collire, filare e tèssere, e pònnere a sos bisonzos.

Su linu lu aimus postu a modhe in sa bartza, a mannugros, a l'impojare. Poi l'amus istérridu in su sole a lu arridare. Tandho che amus bogadu sa bàrgada, chi l'aiat fata babbu, e l'amus bargadadu, cudhu linu, fintzas a lu fàghere azummai netu de filare. A bargadare l'apo imparadu fintzas deo. Ma su linu, "bargadadu" e téssidu, fit benindhe dae Milano o no isco dae ue. Depiaimus comporare su progressu. Sa bàrgada nostra est fuliada pipionida, e de su bargadare petzi bi est abbarrada sa peràula, pro nàrrere chi unu bàrgadat... cun sa limba, peràulas, no linu. Sa màchina de filare nostra gai etotu. Telarzos sa zente no ndhe at sighidu a fàghere, chi sos pagos chi bi fint che los ant bogados de pare: si calicunu bi ndhe at est che unu mortu, fatu a "folklore", totu folclorados. A sa zente li ant postu sas ancas pro andhare a Milano, a bèndhere bratzos fatos.

- «Ohi!... Mi ndhe frazellat candho bido custu linu! - faghiat babbu - Como no ndhe cheret prus neune a si ndhe triballare!»

Su linu chi beniat dae Milano fit prus bellu, zughiat su sinnale de su progressu e faghiat prus bella frigura. Cumbeniat a irbandhonare su nostru…

- «No ndhe torro a semenare, no, mai si torret a iscampiare!» - faghiat babbu, lendhesila contra a sa zente, ca sa curpa pariat chi la teniat issa, chi menzus fit apilliada a su linu de butega. Ma cale fogu nos fit brusiendhe totugantu?

In bidha petzi si cumprendhiat su fogu fuidu, chi mancu cussu si cumprendhiat.

De linu no ndhe amus torradu a semenare prus. Epuru, za no est a nàrrere chi pro cussu nessi zughiaimus sas finantzas ifatu! Mai bi at bénnidu finantzas a bídere si bi aimus bàrgada o telarzu o màchina de filare! Chissaghi proite. Fossis ca bi fint dae prima de sas finantzas, o fossis ca fint de linna e no de ferru, chi sa cosa de ferru... cussa si ponet in cuinta!

E neune mai, a cantu s'ischiat, de sos "istudiados" at pessadu a l'imbentare, sa bàrgada, o sa màchina de filare o su telarzu a motore, chi cussos fint pessendhe a "istudiare". Chi poi, totu custas cosas za fint imbentadas e... in iscola no bi ndhe at àteras cosas de imbentare. «A scuola si va per studiare», chei cudhu «Qui si studia: non si fa politica», ca s'iscola no est logu de mòere una pinna. Pessade si bi est su logu de mòere una forramenta o de fàghere proas e isperimentos pro fàghere unu telarzu! Lassemus de semenare linu, chi tandho fintzas a unu massaju, fintzas a una tessidora bi tiant cramare a iscola. Eh! Eh!... Gai nono! In iscola no est gai a fàghere totugantos a "maestri", chi unu narat una cosa e un'àteru ndhe narat un'àtera! Ca tandho su pisedhu a chie depet crere? Depet imparare a crere, a crere a su "maestro", a su "libro", chi veridade no bi ndhe at àtera. Ca sinono unu comintzat a pessare chi una cosa est goi ma podet èssere gai e... no cret prus a neunu! Ca sa veridade tandho la depet chircare, che a tziu Galileo... E no, lampu! Cussu bi fit in Pisa e bastat gai! Chi poi est cosa peleosa a chircare sa veridade, chi unu si podet fintzas irballare, e li tocat a imparare comente si chircat, comente si chircat su chi li bisonzat e... tandho a ite bi sunt sos "maestri"? A chie los bendhimus... a chie los bendhent sos líbberos de sas veridades? Sos líbberos de sos "problemi risolti"? Prus discassosu a imparare sa veridade a memória... "Credere, obbedire, combattere".

A fàghere telarzu in iscola? Ahi!... E si unu si pistat su pódhighe? E si che l'intrat brutura in s'ogru? Ohi! Ohi! Póveru "maestro"! A part'e annata sa zente pessaiat chi s'iscola est su chi est, comente est su chi fit, e ne mai li beniat a conca de nàrrere «Cale est s'iscola chi nos faghet bisonzu?» e ne «Ite lis depent imparare a fizos nostros?» Compà, faghide bois!

Zente a "istudiare", pagos emmo, pagos ricos, ma de bidha puru za bi ndhe aiat andhadu dae tempos e tempos! Ma no aiant istudiadu su chi faghiat sa zente, su chi cheriat a sa zente, o comente lu faghiat o si podiat fàghere menzus. Pessade chi fintzas sa màchina de filare fit nàschida in s'àtera iscola, e a nàrrere chi bi aiat calicuna de ideas "cibernetiche"! Mamma lu contaiat sempre:

- «Una borta fia filendhe, cun sa màchina, fora, e bi at coladu un'ispollatesa: "Ih, odhè! odhè! Sa fémina puru bi cheret a filare?! Deo fia creinne chi filaiat sola, sa màchina! Ah, no mi la còmporo prus, no!"»

No pariant disizos de furriare a cosas. No fint disizos de furriare a cosas in iscola, e mancu in s'àtera iscola, ca una màchina chentza zente, chi tiat èssere unu "robot", nachi fit machine, naraiat mamma, chi pessaiat chi su machine naschiat de sa mandronia.

- «Pudhu! Chi era l'eroe dei due mondi?... Qual è la capitale di?... Sette per nove?... Dimmi la poesia!... Fammi l'analisi grammaticale  di 'pane': cos'è?»

Ne pane de fresa e ne cogone. Fit "nome comune, genere maschile, numero singolare". Debberone cascu!...

Àteru e che bàrgadas fit! Ascoltare. Leggere. Scrivere. Parlare. Parlare. Scrivere. Leggere. Ascoltare. A órdine. Ma totu "educazione", mih!

 

S'annu apo imparadu a frimmare solu chentza timire: tandho che fia mannu!… E no bi depia timire prus. A dies, a su postu de mandhare a mie, a bidha, su manzanu, andhaiat babbu:

- «Cherzo faladu a campu a compidare! Tenzo de fàghere unu cumandhu in bidha! »

- «Mih, candho comintzant a meriare, comente imbudhighinat sole, che las trubbas a sa sedha, a suta de sos chercos, ca bi tocat bentu.»

De ite fit chistionendhe no bi aiat mancu bisonzu de lu nàrrere.

- «E tue a su mesudie ti che pigas a sas oliedhas de su nodu mannu, acurtzu a issas, ca dae cue bides totu, a bortas fintzas pro carchi fogu... E carchi líbberu a lèzere no ti ndhe lu as bogadu?»

- «Bogadu mi ndhe l'apo!»

- «E istasero, comente abbàssiat sole, ndhe las suguzas e ndhe las betas a s'abba a su riu, chi sinono mancu bi paschent. Dàelis un'innetiada a cussos pojos de abba, ca s'imbrutant. E mih no t'isarches, mih, za esso deo innantis de iscurigare!»

A timire no timia. Ma lampu a malu chi fit a istare solu! Candho mi at lassadu solu a note intrea, sa prima borta, fit duos annos apustis. Unu manzanu chito babbu mi at nâdu totu comente depia fàghere, che a sempre, e tucadu est a messare, a Arzola ’e Chessa, in campu. Ch'est colada sa die. Su note fit una note de luna crara che a de die. Babbu che fit agabbendhe de messare su trigu e, pro no bi torrare un'àtera borta puru e risparmiare nessi carchi andhada e torrada a pè, bi est abbarradu a su note puru, a zoronada a dópiu: a dedie ndhe lu finiat de messare e a denote lu depiat apostorzare. Deo fia cun sas berbeghes in S'Origredha. Su logu in sas tancas de acurtzu fit totu solu, ca su pastoriu che fit galu in montes. Su sero apo muntesu sas berbeghes paschindhe fintzas a tardu e poi las apo ammaniadas a si corcare acurtzu a su pinnetu, ue corcaia deo. Intro de note si che sunt pesadas a pàschere, a morigadorzu.

Àteras bortas drommia a tota note a sonnu surtu, daghi bi fit babbu, e a mi ndhe ischidare fit a su manzanu. Ma su note... pastorighendhe bi fia deo! Mi ndhe ischido... Sas berbeghes no bi fint e ne ferru s'intendhiat in logu! Che istupo a zirare su cunzadu... E ite si mi che las ant furadas!... Ah, belleggai! Millas inoghe! Che fint corcadas in sa sedha, ca bi tocaiat bentu.

- «Bellu pastore, mih! - nachi babbu daghi bi l'apo contadu - Si che aiat bénnidu zente a ti che las furare, fintzas a tie si che aiant leadu!... No l'ischis chi su pastore bonu si ndhe depet abbizare de donzi móida chi faghet su bestiàmine?!»

No timia, o gai mustraia, ma mi betaiat pore a istare solu. Si fit istadu in logu acurtzu a bidha!... O fintzas atesu, ma de poder bídere sa bidha, ca pariat una cumpanzia! Ma in S'Origredha... a mesu caminu tra Illorè e Bolòtene, in d-unu badhigru cuadu e atesu!… Daghi essiat babbu su sero, e chi betaiat boghe o chi mi ndhe abbizaia gai, chi istaia sempre oretendhe a bídere si lu intendhia assuprindhe in su caminu, comente intendhia sa boghe sua mi pariat de intèndhere sa boghe de Deu:

- «Millu!... Essidu est!»

Tandho curria a lu abbojare a sa zaga, su cane addainanti e deo ifatu, allegru fintzas isse, su cane, totu faghinde de coa, totu inghiriendhe sas ancas a babbu, brinchendhecheli a subra, totu linghíndhelu, totu a tunchiedhos, chi no ischiat inue ndhe istare de sa cuntentesa. Pessade bois comente podent istare sos canes chentza mere!

Deo, solu no mi podio bídere. Una borta, a minore, mi aiat lassadu, inie etotu, e isse fit andhadu a compidare unu bitellu chi teniat in cussu tuvu de sa tanca de don Zuanne Delitala, a cara a su nostru, a manu de fundhu. Candho apo bidu chi fit istentendhe mi so isarcadu e comintzo a pònnere boghes, cramendhe a isse. Che pigo a unu nodu artu chi bi aiat, a cara a ue fit isse... A fine e a candho za mi at intesu. Daghi est torradu mi at àpidu pranghindhe, andhendhe a lu chircare...

- Mudu, su macu!... Ello ite creias, chi andhaia chentza mancu bi acurtziare?! A l'ischis chi s'animale cheret compidadu bene, a bortas fintzas no apet tentu dannu?!»

A minore, candho in sos istios mi che leaiat cun isse e a su mesudie nos pasaimus, deo no abbarraia mai frimmu, chi nessi carchi tiligherta de tènnere o de tragare a crastu tenia, e una borta, daghi at intesu sos corpos, ndh'est bénnidu e mi at àpidu seghende unu debberone nodu a matza, chi mancu la podia. Isse si drommiat un'iscuta. Daghi lu bidia drommidu... mortu mi pariat!

- «Óbba!… Oh bà !…»

- «E ite tenes, puru?!»

Za fit biu. No tenia nudh'àteru.

Malu a istare solu, lampu! E cantu prus podia chircaia de abbarrare ischidadu. Ca su sonnu e sa solidade... A mòrrere est chi timia! Bastus chi esseret istadu in cumpanzia, sos pisedhos, e ite no faghiaimus! No nos betaiat pore nudha, e no ca fimus corazosos, no, chi timiaimus s'umbra nostra etotu, ma ca sa cumpanzia nos animaiat! Gai comente andhaimus a iscola timindhe, timindhe sas cosas de iscola e su mastru, ma allegros pro sos cumpanzedhos.

S'annu de su pastorigonzu meu de sa prima essida, a s'irmurinada che bogaimus sas berbeghes dae su nostru. Faghiat babbu:

- «Za bi lis apo nâdu a sos pastores, che las imbucamus a sa tanca de don Pepinu, ororu de muru, in sa doa.»

Tancas "serradas a muru" e "don" andhaiant sempre paris...

- «Ma preíderos sunt, sos meres?»

- «Bae chi nono!»

- «E tandho proite lis narant "don"?»

S'istória rispondhiat a pessamentu. Che intraimus sas berbeghes a cudha tanca e a oras de mesunote, daghi fint mascadas, che las torraimus a su nostru. Gai nos pariat a nois, mesu note! Fit babbu chi leziat sas oras.

- «Mih, bidindhe lu ses? - faghiat daghi nos corcaimus a brente in subra, sughestantu chi sa robbita fit paschindhe - Cudhu est s'istedhu de chenadorzu: est su primu chi essit su sero.»  

Tandho mi ammustraiat "su carru de sa paza", "s'udrone", "sos istradales", e no mi ammento cantos àteros istedhos.

- «Candho essit cussu - faghiat isse - ch'est tale ora!»

No bi aiat bisonzu de àtera pertzisione, tantu no aimus de pèrdere su trenu, o de "timbrare" e ne de agatare s'iscola intrada, e ne bisonzu de "stella polare" bi aiat...

A caminare za l'ischia. Ma no a s'iscuru. In s'àtera iscola no bi ndhe aiat de lampiones... A s'iscuru deunudotu fit. No: in tzitade che fint! Gai naraiat sa zente, "lampiones de tzitade"! A ue fimus nois donzi tantu ndhe iscudiat sa lughe carchi màchina chi colaiat in Su Tirsu, chi che fit atesu, e istaimus ispantados chi faghiat lughe gai forte. Ma fit una lampada e torraiat totugantu a s'iscuru. Cheriat ischidu caminare a s'iscuru. Sas lessiones fint a pagu:

- «Lèadi unu bàculu, a denote, ca no ischis mai inue pones su pè, e pone ifatu meu!»

Sempre istaia faghindhe bàculos, a lepa, chi su pastore caminaiat a bàculu. Daghi mi ponia a notu su logu caminaia trancuillu deo puru, a denote, fintzas chentza bàculu.

A bortas, sendhe ancora paschindhe sas berbeghes, mi beniat su sonnu. «Bellu pastore, mih!... - faghiat babbu lèndhemi a befe - No ischidas?! Fintzas a tie si che trazant si che benit calicunu a noche furare sas berbeghes!»

Tandho isse imbucaiat a contare, pro mi fàghere ischidare, contos de furas e de mancamentos e chircas e de candho bi fit isse puru a barrantzellu:

- «Tentadu cheret su bestiàmine, no est a lu chircare candho che l'ant furadu, no! S'ómine cheret chi istet pellargu, chi no si diat a bídere, chi bi est, ca l'oretant, fintzas, mih! E si bi la cherent pitzigare lu trobeint puru!»

 

In austu sas berbeghes che las amus betadas a campu, ca in s'istula, totu comente che aiant messadu sos laores, bi aiat ispiga, chi a su bestiàmine lu faghet bènnere in more. Unu note amus trubbadu, a Nigolabianu, chi bi aimus una terra. Donzi tantu agataimus àteros pastores, totu comente colaimus. Deo fia a cadhu a s'àinu. Fint totu logos chi no bi fia coladu mai e a los bídere a denote, chi fit note de luna, fint prus ispantosos puru. Donzi tantu dimandhaia a bídere inue fimus, ite si bi naraiat in cussu logu. Daghi sas berbeghes trateniant paschindhe, mi ndhe falaia dae cadhu e mi corcaia a mi drommire. A s'impudhile che semus lómpidos a Nigolabianu, acurtzu a Luche, ue faghent sa festa a Nostrasignora, duas bortas a s'annu. Sos laores che fint azummai totu collidos e su pastoriu fit totu in s'aidatone pro s'istula.

In campu puru babbu mi lassaiat solu, a dedie. Su sero falaiat e a denote a mie mi che mandhaiat a drommire a su nostru, a suta de un'olia, e isse poniat ifatu de sas berbeghes. Za pigaia deo puru, a bidha, donzi tantu: ma oramai no fit prus tempus de mi lassare in bidha a zogare.

Unu bortaedie, daghi est faladu, babbu leat sa bértula e ndhe bogat una cosa chi no connoschia e mi faghet:

- «Mih, no ndhe nias a neune, no! Ndhe apo suguzadu sa rivortella. Bidindhe ses comente est fata?... Si benit bisonzu, nessi unu tiru che podimus betare!… Eh! Eh!... Comente la ses lendhe?!... Mai a cara a sa zente si ponet!»

- «Mi azis nâdu chi est irgàrriga!...»

- «Mai, mancu daghi est irgàrriga!»

Daghi mi at ispiegadu comente fit fata, su tipu chi fit, a ses corpos a tamburu,

- «Mih, no ndhe nias a neune, no! A dedie la ponimus in d-unu culumberi, in cudha traessa, bi at una preda a postiza, gai no si paret nudha. A denote mi la leo ifatu. Mih no ti dias a zogare cun custa, no! No mi batas balanzu!»

Daghi si drommiat, su note, isse si la poniat a cabita imboligada in sa tzacheta. A mie puru la lassaiat. Ma no fit pro mi fàghere una lessione, comente no fit pro mi fàghere una lessione chi mi lassaiat solu a tentare su bestiàmine. Pro bisonzu fit e ne sa lessione che ruiat in conca de trinta pisedhos chi ch'essiant cale goi cale gai, che trinta ambidhas malas a prèndhere a una fasche chentza pònnere imprastu a nudha.

A intèndhere a chie abbàidat sas cosas de s'àtera iscola cun sos ogros de s'iscola, babbu fit "irresponsabile", e tenet resone, chi pro las fàghere sos minores no bi ponent cosas de mannos, in iscola! Ma no pessaiat, mancu pro sonnu, babbu, a mi leare a manudenta a mannu, chi benit desesi a lu lassare andhare a solu, a su pisedhu. Sa "pedagogia" la faghiat su bisonzu, chi depet èssere cosa mala candho est a mal'istropiadura, che a su istare bene etotu, chi daghi est a tropu "daet a machine". Fit a fàghere a mannu, su chi faghiant sos mannos.

Agabbadu su tempus de s'istula, noche semus torrados a S'Origredha. S'istiu apo imparadu a connòschere unu bellu tretu de sos campos de bidha e unu muntone de logos chi fintzas a tandho petzi los aia intesos in chistionu.

 

In cabidanni dae S'Origredha ndhe amus collidu sa ua de sas bérgulas. Tandho amus trubbadu a Bubbulucò, a s'ortu, in sa badhe chi dae Locula, in montes, che falat a Su Riu Mannu, su Tirsu, in campu. Sa badhe de Sant'Andria fit totu a ortos prenos a basolu e a moriscu. In santuaini si ndhe istruent sos ortos, si ndhe collit totu. Bellos ortos, s'annu, prenos d'erba, de cresuras ínnidas e de foza de moriscu: pro sas berbeghes fit sa menzus cosa chi si podiat disizare e a bídere su bestiàmine paschindhe a cusséssia pariat a si ndhe mascare su pastore etotu.

Comente ndhe bodhiant totu, donzi tantu nos daiant un'ortu a pàschere, gai a dadura, si no fit carchi ampulla de colostra o de late chi lis daimus in su tempus, a sos meres, o carchi bículu de peta a Pasca, chi però a Pasca si daiat a zente meda, ca bi fit a costuma. Trubbados a Bubbulucò, babbu at prenu deretu sas iscras de S'Origredha a ferràina: orzu e letítera pro su zerru. S'annu in nois fit unu bellu atunzu abberu: abba, caentu, erba in bundhàssia.

A tempus de olia noche semus torrados a S'Origredha: su cunzadu fit tupadu d'erba e pro sas berbeghes nostras bi ndhe aiat a cusséssia. Beru chi su logu fit curtzu ma, pro las istraviare, donzi die che las bogaimus a sos caminos: allegras che musca, ch'essiant a cumeradas, cuntentas fintzas issas, sas berbeghes, a s'illorigare sas ancas, ca s'isserru e su logu curtzu cascàviant fintzas s'àinu. Petzi in iscola paret chi no si cascàviat mai neune, petzi sétidos chi cascàviat fintzas s'àinu. Ohi s'ischina!... Mancu a s'istirare andhat bene, chi est "maleducazione", ca s'istat "composti": petzi a s'ora de sa "ricreazione", chi como bi est ca s'iscola est totu revolutzionada... sos iscolanos si pesant a cumeradas, s'illorant a cúrrere, si tostant, si pistant, s'istrampant a terra ca... rechedit gai, in iscola, a irgherriare. O si no essindhe, mih!... Si no sunt "inquadrati'' ch'essint a cumeradas e a ispintas peus de sas berbeghes arestes.

Mastros e professores nono: issos sunt "educati" e a cumeradas petzi faghent "assenze giustificate".

A tempus meu a fàghere "ricreazione" no bi fit, no bi aiat logu, chi fossis fint faghindhe galeras e poi si sunt irbortados e las ant fatas a iscolas... Antzis nono: pòvera fit, sa bidha. Como in tempus de bundhàssia bi ant fatu fintzas su logu de sa "ricreazione", "l'ora dell'aria", ca totue sas galeras... sas iscolas, las ant fatas che in tzitade, "a loro immagine e somiglianza", chi fintzas sa ringhiera a inghíriu zughent, mih! Ah, balla, no bi ndh'essit berbeghe peruna dae intro de cue, no! A fuidura ebbia podent fàghere. Ma no bi at bisonzu, chi como sunt fintzas prus bonos sos iscolanos, chi azummai naschint domados e... lampu comente lis piaghet s'iscola!…

 

In cussos tempos de nadale e zennarzu fint totu anzendhe, sas berbeghes.

- «Mih, bidindhe lu ses cussu fiadu? Cussa est betada in tita dae meda, est acucurrada, est pispinnida e cras o posti ndhe faghet s'anzone» - naraiat babbu, annotendhe sas berbeghes.

Fit istadu bella cunzuntura a imparare a iscríere, no a fàghere unu "tema" pro allenamentu a iscríere peràulas, ma a iscríere peràulas cun cosa, pro cosa, cosas de fàghere, cosas chi si faghent, de osservare, osservadas, de no irmentigare, de isperimentare, chi s'iscritura no la depent àere imbentada mancu in iscola, mancu! Ah, mih! como za no est a iscríere che a sos tempos mios... Como faghent totugantos "ricerche", donzunu su chi li paret e piaghet, bastus chi iscriat, ca paret mala a iscríere che a su tempus meu, sa pinna, in iscola. Ma in càmbiu bi at libbertade a muntones: donzunu sa "ricerca" chi li piaghet.

- «Tue ite ricerca ses faghindhe?» - li apo dimandhadu a unu pisedhu chi est bénnidu a domo chirchendhe líbberos a fàghere sa "ricerca".

- «Sto facendo la ricerca sul petrolio!» - nachi.

Fit unu pisedhu de segundha média, ma de bona volontade no ndhe mancat a neune, nessi "per accontentare il professore". Lampu, però, no fint totugantos chi la cheriant fàghere sa "ricerca", ca... e ite chircades? Bi ndhe aiat medas chi no teniant "enciclopedie", ca sos "operatori culturali" no che las ant béndhidas ancora totu. Medas àteros, birbantes!, cheriant sa "ricerca" pro iscríere pagu, ca emmo, za est fàtzile a copiare, ma... menzus a la copiare fata, sa "ricerca": unu la faghet e s'àteru si che la cópiat... Una bella frigura chi no bos naro mancu s'àtera! Àteru e che "tema"! "Bravo. Otto!" Lampu, però, sos prus "studiosi" nachi menzus a fàghere su "programma", su chi piaghet a su professore..., su chi piaghet a su "ministro", ca sinono... si unu istúdiat su chi prus li piaghet ite istúdiu est? "Non è serio"! E bazi e ponide ifatu a sa "libertà di ricerca", bois!... E difatis como de "ricerche" si ndhe faghet sempre prus pagas ca... su "programma" est prus "serio"..., ca su "voto" sinono...

- «E cantu ti at postu pro sa ricerca? Fata l'aias?»

- «Ahn!... Otto mi ha messo!»

- «E ite ndhe as fatu?»

- «Di che cosa?»

- «De sa ricerca!»

- «Ahn!... Beh, l'ho strappata, quando sono uscito!»

"Promosso". No siat chi li andhet innoramala sa faina, puru, si unu fúliat sa "ricerca"! In d-una tertza média... média no maca, però eh!, una "classe modello" fit, chi azummai fint totu fizos de "papà", fint totu divididos in "gruppi di lavoro", "gruppi di ricerca"... como, mih, custos annos, diàmine!

- «Bois ite ricerca sezis faghindhe?»

- «La moda.»

- «E bois?»

- «Gli ufo.»

- «E bois?»

- «Lo sport.»

- «E bois?»

- «La droga.»

- «Ma… e ite sezis chirchendhe? Ite cherides ischire de totu custas cosas? Ite depides fàghere daghi l'ischides?»

Si sunt totugantos abbaidados in cara, comente a nàrrere: «Ma custu depet èssere macu! Ello no l'ischit a ite serbit una ricerca?!...»

- «Boooh!... Ma, facciamo la ricerca, no?! E dopo ci mette il voto, professò!»

A part'e annata in iscola ite nachi bi azis a chèrrere chircare, chi fintzas in terra est su logu netu che isprigu, a s'intrada, chi a sa essida azummai paret unu porchile, ca sos "bidelli" sàmunant donzi manzanu, tantu sàmunant sos "bidelli", chi fintzas s'agu si fit bida, mih, si bi ndhe aiat àpidu!

 

Babbu si ndhe aiat fintzas marcadu de candho a sa tale berbeghe o a sa tale àtera l'aiat zuta su mascru. Ma fit un'osservatzione fata a rugos e creo chi prus de chèrrere ischire candho depiat anzare no fit isperimentendhe e ne cherindhe ischire nudh'àteru. Pariat chi bastaiat su connotu.

Pariat chi no nos lu permitiat su tempus, àteru e che connotu! Leados a frunza in culu dae su bisonzu, pariat chi sa mente depiat pònnere ifatu a sas manos, e no a su contràriu puru, a borta a borta. E gai, si a iscríere beniat a conca, carchi borta, fit a sas iscrituras de iscola chi si pessaiat e no pro si pònnere a notu sas cosas a manera de las cumprèndhere menzus e cambiare o lassare comente las aimus àpidas.

S'annu fit su primu chi deo bi fia a ndhe collire s'olia dae su comintzu a s'úrtimu: a ndhe l'ispilire, a manos; a la collire, pro su prus dae terra a una a una, cun cudhos pódhighes che pudhas bichendhe, chi però, balla, bi aiat pagu de ríere; za zughiaimus telos puru a los istèrrere suta de sas àrbures, ma bi aiat logos malos chi ndhe cheriat collida a manos; poi a che la carrare a bidha cun s'àinu, a la medire, a che la leare a molinu, a ndhe batire s'ozu a domo.

Àteros annos mamma nos poniat a bínchidas cun Fina, a chie ndhe colliat de prus, ma chentza votu: «E no est totu a domo?!» - naraiat mamma daghi la dimandhaimus a bídere ite nos daiat, a chie ndhe colliat de prus. Su prus lestru collindhe cheriat nàrrere chi fit su prus lestru e chi... ndhe colliat de prus!

Como che fimus mannos e faghiaimus a bínchidas cun su tempus, e de votu mancu s'umbra.

- «Collida ndhe cheret, odheu, no iscontzet su tempus! - istaiant sempre apretendhe in domo - E ca sinono!... Totu cussas nues de istúrulos!... Dae manos nos la leant, s'olia!»

E cheriat collida bene, a tenta:

- «Mi, abbà cuss'olia!»

- «Eh, pro un'olia m'imbàssio?!...»

- «E tandho za lu bogas dae sas predas, s'ozu!»

Faghiant gai pro donzi cosa:

- «Cóllindhe cussa parfaruza de pane! Cóllindhe cussu pipione de ua! Cóllindhe cussu ranu!»

Costaiat gai donzi cosa.

Totu che pare cudhos iscolanos in iscola, chi si lis dimandhades cantu costat una pinna bos narant "Cento lire"! O cudhos chi leaiant su pane a ispitadas de pè, zoghendhesilu a botza, chentza pòdere ischire, in mesu a tantu "studio", cantu costaiat, ca bi lis daiant in sa mensa.

Ah, sos babbos za bi lis preigaiant a no fàghere gai! Sos professores su matessi, chi sas préigas sunt bellas e... préigas etotu sunt! Si a sa zente l'aizis dimandhada a bídhere cantu costaiat s'ozu:

- «Eh! Eh!... s'ozu!... S'ozu costat! No est a lu bídere gai netu netu in s'ampulla, no! Sas olias cherent innetiadas, tzapadas, pudadas, s'olia ndhe cheret collida... e cantas imbassiadas!... E ndhe cheret batida e maghinada. Totu a fortza de pelea est! Za nos costat, no timas!»

No bi aiat dinari a lu pagare. A sa frundhida fit. Dinari a lu pagare, s'ozu nostru, no bi ndhe aiat. Irbandhonadu totu cheriat. Gai, pagos annos apustis, cun totu sa "integrazione del prezzo dell'olio", ca de olia no ndhe collit prus, sa zente, ca... no ca istat bene, no, ma... S'olia chentza mancu collida fit prus prena de triballu chi no de ozu. «Sucútala bene, cuss'ampulla!» Malu fit a pònnere sa cosa a merghinzu, e peus s'istrubberia, ca fit a che fuliare su triballu fatu.

Lu fia imparendhe. Chi no fit gai fàtzile. Chi no fit gai difítzile. Prus bonu a imparare fit. Candho cudhos manzanos cumbinaiat de collire olia a su proe proe, o cun su logu biancu de bidhia, e a bortas frochendhe puru, cun sas concas de sos pódhighes biaitas de su fritu, fit una lessione chentza préiga. Tandho tocaiat su cherbedhu.

 

Ndhe fit intradu su chimbanta ses. Totu zennarzu su tempus fit assentadu a sole, in bonu, e a úrtimos de mese s'olia ndhe la teniaimus belle e collida. Sas berbeghes che fint azummai totu anzadas e tra s'erba de s'annigrinu e s'erba de sa ferràina, chi bi las intraimus un'ora su sero "a si chenare", si che faghiant che cubas. Ma su vintinoe de zennarzu e acollu su tempus iscontzu! At ifritadu. At comintzadu a pròere. Prima die de frearzu, a su sero, s'aera at iscraridu. E si pesat custu bentu frízidu!... Astradu! Tota note gai, cun cudh'aera istedhada, neta neta...

- «Uhm! ... Sinnale malu, custu! - at fatu babbu - "Prèstami duas dies, pro fagher bentu e nie, pro fagher bentu e froca, chi su pastore boca!"»

Gai nachi aiat nâdu zennarzu a frearzu.

A s'impudhile su bentu at sessadu. S'aera at dadu una carrarzada, séria séria chi no moiat una foza. Su logu fit totugantu astradu chi fintzas s'abba chi essiat in sa téula a sa bartza, a canale prenu, fit totu a unu candhelobbre de astrau. Una cosa bida mai.

- «Toca, pesa ca murghimus, innantis de fàghere die, pro andhare chito a bidha! - mi faghet babbu comente at intesu su trenu de sas ses in s'istatzione de Su Tirsu, chi nos faghiat de rellozu - Coita e pesa ca si betat como est froca, mih! Bae e issèdhami s'àinu, sughestantu chi isto murghindhe, chi oe andho deo a bidha!»

No che aiat mancu finidu de múrghere. Fit illuéschidu. E tèmperat a frocare!... Froca cheret nâdu?! Donzi debberone tàpile de froca falaiat, frochendhe a bentu ’e sole!... Cudha froca carca carca chi a vinti metros no si bidiat prus nudha!

Chimbe minutos e totu fit carrarzadu de nie.

- «Mih, no las boghes dae intro de sa loza, no! Tantu si las bogas a fora ite de manigare no ndhe agatant e in dies goi est malu fidare pro cuss'apesta, pro carchi anzone!»

Cussa "apesta" fit su grodhe.

- «Làssalas intro, a issas - sighiat sos avertimentos, babbu - e tue essis a fàghere linna a su fogu, chi custa est temporada mala! Ista atentu, za torro a essire deretu, chi ndhe lis bogo landhe e fae.

Belleggai in s'atunzu s'annu nos aimus collidu una vintina de cartos de landhe e aimus incunzadu unos oto cartos de fae. Cussu nos at sarbadu sa robba. No mi ammento cantu est istadu, ma un'ira, mih! frochendhe a meda chentza sessare nudha. Totue fit frocadu. Medas pastores si che sunt trubbados a campu, àteros che los at arrocados in Montes de Artu. Ma in campu puru bi fit su nie totue a pizu russu, a tempus meda. Nois fimus gai a mesania, tra montes e campu. Sos caminos comente si andhaiat a bidha fint totu prenos de nie a paris de sos muros chi bi fint a un'ala e àtera. No faghiat a bi rúpere. Deo so abbarradu bíndhighi dies chentza torrare a bidha: andhaiat babbu e mancu isse bi podiat colare, in su caminu, e tocaiat a che colare totu fora. Mancu babbu si ndhe ammentaiat àtera temporada chei cussa.

Sas berbeghes nois las amus sarbadas a fortza de sida de ozastru, de landhe e fae. Ma azummai si che fint sicas etotu.

- «Custa mancu la murgo, tantu no ndhe zughet de late!» - faghia deo.

- «Nono, nono! - si aponiat babbu - nessi cariada li cheret, sa tita, ca sinono si che sicat deunudotu!»

A corcare, sas berbeghes las poniaimus in sa loza, chi bi l'aiat fata babbu de candho aiat tentu duas bacas. S'annu l'amus totu bene cuguzada, pro bi pònnere sas berbeghes in tempus malu su note: in tempus bonu las poniaimus in su passiale, chi cambiaimus de tretu in tretu pro alledaminare su logu. A unu costazu, a cara a sa loza essiat su pinnetu, inue corcaimus nois. Sas berbeghes fint azummai totu masedas. Sas prus masedas si ndhe beniant a corcare a sa buca de su pinnetu. Una note una si est sentida de anzare e comente nos l'amus abbizada che l'amus intrada a calore a fogu. Daghi ndhe l'at fatu, s'anzone, l'amus totu frobbidu, assutadu e postu a súere. No fimus pastores de dughentas berbeghes, chi unu pastore gai no tenet tempus a fàghere de... levadora puru! Beh...

- «Su pastore bonu - faghiat babbu - cheret chi b'istet atentu a su fiadu: bi cheret pagu a ndhe li andhare male! Fintzas chie ndhe tenet medas cheret chi b'istet atentu, chi bastat una betada de manu a l'azuare, a s'animale puru!»

Cudha berbeghe si ndhe beniat sempre a sa buca de su pinnetu a si corcare; s'anzonedhu si leaiat prus ballassa e petzi nos lu sapiaimus, intro ’e note, in dainanti nostru a calore a fogu.

A donzi berbeghe li aimus postu su númene sou.

- «A custa ite li ponimus, Marié?... Dà, ponebbilu tue su númene!»

 Mi aggradaiat a li pònnere su númene deo. Su proite bazi e chircàdelu! Paret importante a fàghere una cosa cantu, si no prus, de ischire chi andhat bene.

A una berbeghe li aimus postu “Bellina”. Za si bidiat chi fimus andhados a iscola, chi númenes de pònnere a cosa peruna inie no bi ndhe at, chi sunt totu postos: de imparare ebbia sunt. Petzi carchi impróveru poniaimus, in iscola, a s'acua, a carchi cumpanzedhu.

Bellina aiat anzadu in mesu de su nie.

- «Dae tentu, mih chi Bellina ndhe at fatu sas abbas: custu manzanu anzat!» - mi at avértidu babbu, innantis de tucare a bidha.

Candho l'apo chircada pro l'abbaidare l'apo àpida anzada.

- «Dae tentu chi ndhe faghet sa urba!» - avertiat babbu donzi borta chi nos anzaiat una berbeghe.

- «A ite la zughet sa urba, o bà?»

S'anatomia de s'àtera iscola, sa de sas cosas cun pagu istúdiu, no andhaiat prus de «Totu sos animales zughent sa urba», chi ndhe la faghiant apustis chi ndhe aiant fatu su fedu e chi fit bona a la betare a sos canes. Si cumprendhiat chi fit petzi s'animale chi zughiat sa urba, e petzi contendhe contos de ríere si naraiat chi Fulanu si aiat cotu sa urba de sa muzere.

A sa dimandha mia rispondhiat a pessamentu:

- «Sa urba la zughet ca s'anzone suet dae cue, in sa bentre de sa mama!»

Che at coladu annos meda innantis de ischire cosas craras de totu sa chistione, lezindhe líbberos, chi no fint de iscola.

- «S'animale puru est sentimentosu! - naraiat babbu bidindhe comente faghiant, a bortas, sas berbeghes - Paret chi cumprendhat sas cosas, chi si las ponzat a notu...»

Una die sas berbeghes fint a manu de subra de su pinnetu, irmurinendhe, e si sunt salarzadas...

- «Curre! Curre! - nachi babbu - Cussu est su grodhe!...»

Est curtu isse. Bellina fit torrendhe, sola, cun s'anzonedhu ifatu, dae manu ’e zosso. S'anzone zughiat sos murros issambenados e comente l'amus frobbidu si li pariat su sinnale de un'addentigada, comente l'aiat aferradu su grodhe trazendhesichelu. Ladinu chi Bellina li fit posta ifatu a tzumbadas fintzas chi bi lu at fatu lassare.

Ma no bi at pótidu fàghere nudha candho li est assupridu su grodhe de duas manos.

Sa temporada che fit colada, a úrtimos de frearzu, ma fimus chentza erba, e mancu proendha prus. A primos de martu amus trubbadu a Molia a sa mindha de frades Demuru, a campu. Daghi s'anzone che teniat unu mese, ca fit feminedha e fit a la pesare, bi l'amus istitada e betada a sa laghinza de frades Demuru, chi che l'aiant in sa tanca de Mulotzu, suta de Bantinelongu, chi est su de bàtoro cumonales de Illorè.

Sas berbeghes a mélios istant totu, chirchendhe s'anzone a s'istitada o a s'istellada, ma apustis de carchi die si callant. Bellina nono: pariat un'iscassiada currindhe de un'ala a s'àtera de sa mindha, a boghes, compidendhe donzi tantu a ue li fit mancada s'anzone. Babbu l'at fintzas dépida trobeire ca ch'essiat atesu chirchendhe e no bi aiat contu de ndhe la torrare. Su note immandraiant acurtzu a sa pinneta. Bi fint Ricardu Muredha, chi fit a pastore cun frades Demuru, e babbu. Carchi die apustis, unu manzanu, daghi si sunt ischidados

- «Bah!... Callada si est, Bellina» - ant fatu cudhos.

Essint a trubbare a sa mandra a múrghere, a candho bident a Bellina istérrida, tètera che fuste, morta!

Daghi prus a tardu l'ant abberta, a la fàghere a peta, li ant àpidu su coro isperradu a cantos.

- «Lampu a cosa!... - at fatu Ricardu - Mai ndhe aio bidu, de cosa goi!»

- «Ello pessas chi s'animale puru no atuat? - nachi babbu - Custa ndh'est morta de su dispiaghere, mih!»

A s'anzone li naraimus “s'Orfanedha”.

Ma no fimus istudiendhe su cumportamentu de sos animales, chi donzi pastore lu connoschiat a puntu de fàghere su pastore. Comente aiat connotu.

 

Sas berbeghes de tziu Tzepe Chessa za nos aiant resu bene, ma su frutu fit pagu etotu, ca fint pagas issas. Tandho s'annu a babbu li at pigadu apílliu a si fàghere a pastore mannu:

- «Acoghi fato su pastore - si faghiat su contu isse - nessi lu fato cun bama manna!»

In làmpadas sas berbeghes bi las amus torradas, a tziu Tzepe, e babbu at leadu in pastore sa robba de frades Demuru, a cumpanzos cun babbai Sarbadore Tiloca, chi fit de Su Burgu. A úrtimos de làmpadas totu sos pastores dae campu trubbant a montes, ca inie su pàsculu est ancora friscu e gai sa robba muntenet su late un'àteru mese. Sa robba de frades Demuru fit marcada a Montes de Artu, e a inie ant trubbadu, a sa rundha de su Monte Odi.

Una die est ghiradu babbu, a domo:

- «Ajoe - nachi - ca nos azuas a che pigare su bagallu a Montes de Artu!»

Como fimus pastores mannos e su bagallu fit meda: labiolos, discos, terudhas, murghiolas, lamas, bértulas, recatu, padedhas, cuguzu, forramentas e àteru. Unu cadhu e un'àinu barriados. Custa si, chi fit trubba!

Montes de Artu a mie mi faghiat ispantu, mi ammentaiat de candho bidia sos pastores trubbendhe in temporadas de nie e deo essia a sa carrela a bídere totu cudh'ira de berbeghes e de anzones colendhe...

Lu intendhia sempre fontomendhe custu Montes de Artu, chi fit su cumonale prus atesu e prus mannu de Illorè, ma no bi fia mai pigadu: a Montes de Bassu, s'àteru cumonale mannu, emmo, candho aimus galu zú e carru, sendhe deo minoredhu, pro azuare a barriare carros de ledàmine a Sa Cortetza, daghi lu prenaimus a trigu, o a s'ortu. Ma Montes de Bassu fit che a candho connoschides una cosa chi... la connoschides! Medas partes de custu cumonale dae bidha si bidiant, ca a bidha ndhe assuprit, puru; ma ischides chi bi ndhe at un'àteru mannu mannu, atesu atesu, prus artu, chi no azis bidu mai...

Tucados semus. Colendhe colendhe babbu m'inzitaiat sos logos, totu. Essidos dae bidha, Sa Pala Terrarzu la connoschia. Prus addainanti, coladu Bubbulucò, si bi narat S'Adhe de Sant'Andria: sa badhe però che falat fintzas a Su Riu Mannu, andhendhe e miminendhe, e dae tretu in tretu tenet àteros númenes, totu, e comintzat dae Locula, una buca tra su nuraghe de Mànnuri a un'ala e sa pala de Su Picone e Sa Pala de Ortei a s'àtera; in d-una de sas duas costas, sa badhe daet un'illargada, su terrinu faghet una sétida e unu pagu a cúcuru faghindhe comintzare unu badhigru chi si che aunit a sa badhe: in cussa sétida de su terrinu bi est Illorè, chi nachi lu aiant comintzadu tres crabarzos, unu in cadunu de tres ispuntones chi faghet su terrinu.  

S'Adhe de Sant'Andria fit totu a ortos, dae S'Ena, chi est azummai a su comintzu de sa badhe, e chi bi essit una camba manna de abba chi no bi ndhe at àtera in totu su sartu de bidha, fintzas a Su Riu Mannu.

- «Mih!... - faghiat babbu - Inoghe si narat Sa Pala de Ortei.»

Fit unu buscu d'élighes mannos, sa zente li naraiat "catza", una de sas pagas catzas chi bi aimus ancora. Sos annos sos fogos fint achighinendhe totu. Za si fint sempre connotos sos fogos fuidos, chi ndhe contaiant sempre calicunu a ispantu. Ma sos annos bi fint aira: e chie nachi fint fuidos de malesaura, e chie nachi fint tzacados abbididarmente. Sa zente za si tucaiat a fiotos a bochire fogu nessi sos chi bi aiant interessu in sa leada. Babbu a mie m'istaiat sempre avertindhe pro sos fogos mescamente candho mi lassaiat solu in su bestiàmine e totu mi cossizaiat comente fàghere a bochire fogu chentza che dare in mesu a mie, de istare atentu a su bentu chi fit tirendhe, de pònnere in sarbu sas berbeghes, de pònnere boghes e cúrrere a bidha a fàghere zente, de pònnere fogu contràriu si no bi aiat àteru médiu... Ma prima cosa nois innetiaimus sempre su nostru e faghiaimus sa doa. Ma sos fogos pariant postos che in terra de neunu: pariant totu airados a distrúere totugantu. Pariat a fàghere male acoghi no faghiat a fàghere bene...

Bi ndhe aiat medas afitianados a segare linna a bèndhere, dae su cumonale, chi àteros triballos de buscare dinari no bi ndhe fint faghindhe. A segare linna birde za no si podiat e podet dare puru chi carchi fogu l'apent postu pro... sicare linna!

- «Eh! Eh! Eh!... - faghia deo donzi tantu, boghèndheche sa boghe a crebadura pro pàrrere meda - Eh!Eh!Eh! a debberone àrbure!…»

- «Bidindhe ses, totu cussas costas? - faghiat babbu ammustrèndhemi totu su chi si bidiat de su Monte de Bassu, chi che fimus in artu e si bidiat Monte Unturzu, Sa Niera, Su Maria Madalena, Su Fenosu, Leneghessa, Mànnuri - Candho fia minore deo, a crabarzedhu in cussas rundhas, su logu fit ínnidu totu àrbures chi mancu a bi colare faghiat! A cust'ala, cue in Su Zuanne Casu, in Sa Serra, in Monte Nou, Su Cuadu - sighiat babbu faghindhe de manu a s'àtera filada - che l'ant totu ispianadu a carbone sos Toscanos.»

Bi aiat linna pro sos Toscanos e no bi ndhe aiat pro sos Sardos?

Ma a tempus meu petzi bi fit tziu Cotzoi chi faghiat carbone, arestadu in montes chi mancu a bidha falaiat: ma ndhe faghiat pagas balletas a s'annu pro sos duos frailarzos de bidha. Su tantu de no si che mòrrere de su fàmine.

Su monte de bidha, de Ispollatu e de Su Burgu lu aiant ispianadu sos Toscanos. Ispianadu lu aiant!... Pariat chi ndhe aiant imboladu su monte e fatu a paris, netu.

Ma sos Toscanos?!...

«I Toscani allora si chiamavano Etruschi, che ebbero una antichissima civiltà…»

Pessade bois si che aiant ispianadu sos montes nostros!...

Su monte pariat fatu a rasu. A foras de Sa Pala de Ortei, petzi si bidiat carchi truncu peri su logu, truncos russos chi a los acapiare bi cheriant sos bratzos de duos e tres ómines; truncos irmutzurrados, totu iscambados pariant carenas de zigantes chi che lis aiant segadu sos bratzos; truncos unu inoghe unu cudhane, che duos síngulos tudhos de pilu in d-una conca ispilida. Cosa chi ndhe sighiant a ispilire ponindhe fogu a su chi bi torraiat a nàschere.

- «Mih, inoghe si che narat Iscuvudè - sighiat babbu comente che semus colados dae Sa Uca de Locula - Custu paris sos annos colados sa zente lu prenaiat a basolu e moriscu, a patata. A lu bides comente est, totu fatu a lotos? Nois puru che ndhe aimus prenu unu.»

Su comunale fit de totugantos. Ma fit de neune puru: «Paret unu cumonale!», naraiant, pro nàrrere chi unu logu fit irbandhonadu. In su paris de Iscuvudè de rugadis bi aiat unu muru e, in filu de su caminu, in su muru bi fit su gantzellu.

- «Custas sunt sas tancas de su domàniu, mih! - nachi babbu - Como su caminu fintzas a Su Chercu Dortu che colat intro. Inoghe su monte est totu tancas fintzas a Campeda. Prus addainanti bi sunt sas de Donna Vera, sa fiza de Persi. Lampu! cussu za ndhe teniat de tancas!»

- «Chie fit custu Persi?»

- «Un'ingresu fit. Est isse, mih, chi at fatu sa reale, sa ferrovia chi pigat dae Castedhu a Terranoa, chi bi colant sos trenos mannos.»

- «Proite, no sunt che a sos chi colant in s'istatzione de bidha?»

- «Nono! Cussa est una segundhària. Lampu, a ndhe teniat de dinari cussu Persi!… Unu sardu nachi lu aiat dimandhadu a bídere si bi lu cheriat a isse puru, a cumpanzu, a fàghere sa ferrovia, chi nachi teniat dinari meda. "E cantu tenes?" nachi lu at dimandhadu Persi. "Unu millione tenzo!" nachi cudhu. "Oh, pro unu millione... mancu a pagare sos bullones bi bastat!", nachi li at rispostu Persi, e chérfidu no bi l'at.»

Sempre castigadu, su Sardu.

No si cumprendhiat comente aiat fatu custu Persi a ndhe afèrrere in Sardigna. Chi no fit una meraviza. Pariat chi no cheriat nàrrere nudha, tantu in Sardigna est a chie ndhe cheret! E no si cumprendhiat si Persi teniat tancas ca aiat fatu sa ferrovia o si aiat fatu sa ferrovia ca teniat tancas. Gai etotu su domàniu. Emmo, babbu za naraiat chi cheriat nàrrere ''de su guvernu", ma a dimandhare «Aite de su guvernu?» fit a dimandhare «Sos chercos de su cumonale aite bi sunt?» Bi fint. Sa zente no chircaiat prus a fundhu. S'istória abbarraiat gai, un'istória mia, un'istória tua, donzunu cun sos males suos, donzi bidha a contu sou.

Totugantas a contu de àtere. Su líbberu mannu fit chentza líbberos pro cumprèndhere de prus de su chi si bidiat, prus de su chi s'intendhiat contendhe gai.

S'iscola, pro s'istória, fit sempre serrada. Surda che picu. Muda che crastu. Betada a muda si fit? Betada a surda si fit?

Ne dimandha e ne risposta.

Azis a nàrrere «Ma candho che assuprides a Montes de Artu?» Ispetade abbellu, chi su caminu est longu!

- «Mi, abbà, abbàida cudhas domos! - nachi babbu comente che fimus in Sa Uca de Sa Tuva - Cue, chi est de su domàniu, si bi narat Su Chercu Dortu. »

Bi colat unu riu, su chi ch'essit in su de Otieri e che falat a su lagu de Coghinas. Zumpadu su riu, su caminu essit in paris, fora de sas tancas, e comintzat su cumonale de Montes de Artu. «Mih, ammentadilu! - nachi comente che semus essidos dae sas tancas - Inoghe leas a manu destra, candho che torras a colare solu, ca sinono custu de manu manca ch'essit in Basile, faghindhe cara a su de Bonorba, e nois che semus inoghe addainanti faghindhe cara a su Monte Burghesu. Tue essis goi... - sighiat babbu inzitèndhemi su logu cun sa manu - Inoghe si che narat Sa Preda Dolada. Rugas S'Ena de Abbàdigu... Milla, mih, custa est! E poi... Candho pones ifatu a s'àinu za no ti perdes! Tantu, s'àinu bastat chi bi colet una borta, in su logu, chi no si l'irméntigat prus! E cantas bortas - sighiat tandho dendhe bàntidos a s'àinu - in notes de iscuru e de néula a rugare totu su monte ponindhe ifatu a s'àinu, candho che triballaimus! Fiadu de notu, male! No si fadhit, no!»

In iscola, lampu, nois nos fadhiaimus prus de s'àinu in s'àtera iscola!

Ma cherides ischire si fit intro de s'istória custu de caminare a lughe de àinu?

Totu comente fimus colendhe bi aiat bamas paschindhe, boghes de pastores, sonu de ferru e canes apedhendhe.

- «In cussa rundha bi est Bodale a pinneta. In su tale logu bi est Fulanu.»

E totu contaiat contos de Montes de Artu: contos de pastores, contos de sidhados, contos de casidhos, de bandhidos e laores. Che assuprimus a sa pinneta nostra. Lampu a manna chi fit!...

Sos fiancos fint a muru burdu, prus de metro, e subra fit totu cuguzada a perrones d'élighe. Bi aiat logu a corcare sa zente, a fàghere su casu intro, a lu pònnere in murza e a lu sicare, e totu su bagallu bi cabiat!

In dainanti de sa pinneta bi aiat unu runaghe, chi fit comente unu chercu de su cumonale est unu chercu.

In Montes de Artu su logu fit ancora friscu. Ma s'ispantu meu fint sos élighes e sos chercos, artos e russos chi no ndhe aio bidu mai, deo, àrbures ínnidas chi no aiant proadu mai bistrale. - «Ih, cosa est, custu!... - faghiat babbu - Menzus si che fis coladu prima!... Un'annu in bidha bi aimus a Barore Mula, a podestade, e sas àrbures de su monte bi las cheriant Pellegrinu e Amatu...»

- «E chie fint, cussos?»

- «Duos toscanos fint. Las cheriant a fàghere travessinas e a carbone. Ma Barore Mula, chi bi cumprendhiat, no bi lis at dadas. Annos apustis, a podestade bi ant postu a Buzacardentu, chi su fizu est a segretàriu de Segni, mih, sempre in Roma... Eh, male! Cussu za podet, za! A ndhe tenet de intesas, cussu!... Est unu sardu, mih, Segni!...»

Lampu, sardighedhu, gai!... Tandho nois puru fimus importantes. E bastaiat gai.

- «Buzacardentu li fit fizolu, a Pellegrinu, e béndhidas bi las at, sas àrbures de su monte! No timas chi za li est torradu a contu!... Mizas e mizas de àrbures che at segadu, sas menzus, totu élighes nébidos e tènneros che una chera! A che ndhe at bogadu de milliones, a tempus de tandho!... E ite ndhe at tentu sa bidha? Nudha ndhe at tentu, chi bi las at dadas a sa frundhida, tantu za ant a àere manigadu a cumone! Cosa chi in annadas de landhe inoghe che faghiat sa landhe a umpridura a su sacu, mih! Totu su bestiàmine abbarraiat a révudu de landhe fintzas a totu abrile e maju! Andhe bellesa!... E ite? mancu su mesu che ndhe at de sas àrbures de tandho!»

Su cumonale de Montes de Artu sa zente lu teniat galu caru. Candho in bidha intendhiant chi bi aiat fogu inie, si tucaiant in medas, chi tandho no bi fit ancora su postu de bochire fogos, si tucaiant in medas che a candho intendhiant fogu a Sos Conzos, chi fit sa leada de sas olias, e chie no bi podiat andhare nessi un'irrocu che betaiat.

 

«Eh!Eh!Eh!... in Montes de Artu ndhe so!» - pessaia deo, a braga - In mesu de pastores mannos, deo puru fia prus mannu.

Babbai Sarbadore, chi fit pastore bonu, un'ómine de bonumore fit, chi como custos annos fit a teracu de Rovelli, apo intesu, babbai Sarbadore mi mandhaiat a sos cumandhos. A denote isse poniat ifatu de sa robba e a mie mi che mandhaiat a sa pinneta a corcare. Babbu, apustis de pagas dies, fit ghiradu a bidha cun d-un'ogru malàidu e at fatu carchi mese de ispidale. A ghirare a bidha deo, candho no falaiat a Su Burgu babbai Sarbadore a si tramunare, fit una borta donzi tres o bàtoro dies, a che falare casu, a pigare pane, a fàghere cumandhos. Bi cheriat azummai tres oras de caminu, a passu de àinu. Pigaia e falaia solu.

Una die, colendhe in Sa Uca de Sa Tuva apo timidu. A candho bido totu custos fusiles apicados in sas àrbures... e barracas totue, e camionetas zirendhe, sordados aira, totu andhendhe e torrendhe…

- «Odheu!... E ite lampu est, custu?!... Gherra at a èssere?»

E che so coladu. Ma za fia timindhe etotu, balla! Mai ndhe aio bidu de sordados. Candho so torradu a pigare,

- «Babbai Sarbadò, goi e goi!...»

- «Ahn, cussos sunt faghindhe acampamentu, mih!»

Un'acampamentu fit. Ma proite lu fint faghindhe? Unu mesudie fimus pasendhe in s'umbra de un'élighe:

- «Mih, mih!... Abbà!... Abbàida a su monte de bidha! - mi faghet babbai Sarbadore -.»

Su Monte Burghesu fit a cara a Monte Odi. Abbàido. Petzi si bidiat totu custu fumu pesèndhesi in artu e apustis de unu pagu s'intendhiat comente e un'iscópiu de mina.

- «Bidindhe ses? Sos tiros sunt faghindhe!»

- «Ma e no ndhe agatant àteru de logu a fàghere sos tiros?!... No bidides chi in cue bi sunt totu sos laores chentza messados, bi sunt?!... Mih, mih, fogu puru si bi at pesadu!»

- «Eh, za l'ant a pagare, su dannu!»

Donzi tantu inue fimus nois bi colaiat una camioneta avertindhe sos pastores. Beh... como fia trancuillu. Ischia ite fit. Azummai fintzas mi piaghiat a bi colare in Sa Uca de Sa Tuva. Sos mesudies istaimus abbaidèndhennos sos tiros: no fint sinnales de Deu... Dae tandho pro cosas de gai za no bi apo timidu prus, chi antzis mi piaghiat a ndhe bídere, comente addaghi che bogaia sas berbeghes a pàschere a Su Matebitale e Baraghígula, chi beniant cudhos ariopranos a sos paris de bidha e de Bolòtene a fàghere cudhos zogos in s'aera!... Odheu a bellu chi fit a los bídere!... Gai puru como, mih, sa zente no si assuconat prus, no! Bi semus abbituados a custos sinnales... Buumm!... Una bomba in Teulada, pro nos difèndhere dae sos "nemici". Tatatatatatà!... Unu piscadore mitralladu in su mare de Oristanis: macacu, no l'agataiat a piscare intro de Oristanis etotu?! Vuum!... Bum!... Un'ariopranu rutu e brusiadu in s'ispiaza de Bidhasimius, chi sinono, totu cudha zente chi bi fit assolièndhesi e a modhe in s'abba fit istada ancora donzunu pessendhe a sos becos suos, cun sa conca perilloi e perillai, e imbetzes, in tempus de unu sinnu, abbaidàdelos totu a inghíriu de su mortu! "Riposi in pace", che a sos bios etotu.

 

Daghi falaia a bidha mi ch'essia a chircare a Gavinu, a li contare totu sos ispantos. Isse tandho fit faghindhe a mastru ’e ferru. No fit dischente ebbia, chi daghi su babbu lu lassaiat solu, e daghi bi fit isse puru, in fraile, faghiat de mastru. Daghi fit solu fit su bellu, mih! Ca tandho si pariat unu mastru de ferru de abberu, chi lu bidiat isse su de fàghere. A tandho ischiat a fàghere su palitone, su suladore, sa cradiga, sa tríbide, a mazare bistrales e picos, a atarzare, a sardare a ossígenu, a arrodare, a filetare tubbos, a bucare a tràbbanu... Ah, ma deo puru za ndhe tenia cosas nessi de contare! S'ispantu prus mannu pro isse puru fit custu Montes de Artu, chi mancu isse bi fit pigadu mai, e fit su logu prus atesu chi so andhadu... Beh, no, fàula mia! Cun Lutzianu Era, chi como est emigradu, e Pietrinu Carta, chi est in domo sua ca at tentu dannu triballendhe, nos aiant mandhadu, "a sorteggio", a colónia a Caprera, candho aimus unos sete o oto annos. Ih a bellu cussu logu! Bi fit Garibbaldi, chi est su númene chi compare Zuniare at postu a s'àinu, ca in bidha costumant gai cun númenes famados imparados in iscola, ca a isse puru petzi lu ant mandhadu a sa "prima" e poi deretu a teracu anzenu ca fit òrfanu de babbu, e nos lu poniant sempre a "istudiare", a Garibbaldi, mih!

- «Io ci sono stato, mih, signor mae’!...»

- «Ah, bravo! Quando ci sei stato?»

- «L'altro anno ci sono stato, mih!»

- «E che cosa hai visto? Che cosa c'era?»

- «Eh!Eh!... C'era la casa di Garibaldi, c'era, poi abbiamo visto la figlia, il letto che è morto, la tomba c'era! Con le guardie dentro, dentro il recinto, mih!...»

Lampu, gai pessaia, deo! Ma a chistionare cun su mastru, si no fit a rispòndhere a s'interrogatzione!... Lampu no faghiat, no!

- «Ma ite bi at in Su Chercu Dortu? - dimandhaiat Gavinu - Ite est custu Chercu Dortu?»

- «Ahn!... In su Chercu Dortu bi at domos, totu; che abbarrat gai comente comintzat su cumonale de Montes de Artu. No est comente ti aia nâdu una borta, no, chi nachi fit unu chercu dortu che anca de cane chi aio bidu in Locula, deo, daghi bi fia pigadu cun babbu a umprire ledàmine. Unu logu est!»

 

Cun Gavinu contaimus a borta a borta, chentza artziare sa manu. Ma nos piaghiat a iscurtare sos mannos puru, chi antzis sos contos issoro nos piaghiant de prus. Una die bi est bénnidu Tziu Istèvene Màsala a domo, chi beniat meda, ca teniat in fatore sos ortos nostros. Tziu Istèvene che fit mannu, che at a àere tentu unos setanta annos, ma istaiat sempre a tràvigu, faghindhe sempre. Isse bestiat de furesi, a cartzones e a ragas.

- «E inue sezis, a pinneta?» - nachi una die.

- «In tale logu che semus.»

- «Ahn, gai comente si che falat a Foresta, beru?… Za bi so coladu…Prus zòvanu fia! Eh, una borta e duas bi apo a èssere coladu in cussu caminu!… Uhm, una borta, cue prus addainanti, in cussa betada, deo fia pighendhe a Foresta, a candho agato a su biadu de Antoninu Conzu. Pranghindhe a sucutos che unu pisedhu fit!… "Ih, ello ite as tentu, Antoní?! No est debbadas custu prantu!" Cun Antoninu fimus paris in Foresta, triballendhe. Trataimus bene meda. Fit unu bículu de pane, siscuru!... "E ite tenzo?!... Su santu chi los at fatos, sos Botidhesos!...", nachi, "E ite si mi tzaco fora!... A ndhe fato de Botidhesos e de Bonesos!…" "Ih, odheu, ello ite bi as tentu? Ite ti ant fatu?" "E ite mi ant fatu? dae Foresta mi ndhe ant bogadu!... Est recussu chi bi ant fatu, a cussos chi lis benzat, a issos!... Aia fatu dimandha a carabbineri, mi ant fatu recussu e negada mi l'ant! Apo fatu dimandha a partire a Mérica, ant fatu recussu e negada mi l'ant gai etotu!... Sas ancas mi ant segadu! Bi lis dao deo sos recussos, si mi tzaco fora!" "E lèala cun passéntzia, Antoní, a totugantos ndhe faghent cosa gai!" "Nono, tziu Istè!... Si mi tzaco fora!..." Pranghindhe l'apo àpidu e pranghindhe l'apo lassadu. A órrios che pisedhu, siscuru!...»

In s'àtera iscola bi at logu pro no si lassare leare a fune puru, a no baliare totu totu, pro su chi s'ischit e chi si podet fàghere. Sempre lu naraiant in domo:

- «No ti lessas pònnere sos pes subra! Difèndhedi!»

E medas bortas babbu mi faghiat fintzas a timire de comente lu bidia arrennegadu si calicunu nos aiat fatu dannu.

Una e duas bortas lu ap'àere intesu a irrocos e a minetas: «Su santu chi l'at fatu, si faghet a paris cun megus!... Sos cherbedhos in terra ndhe li ponzo a calicunu!»

Timiaimus a si gherrare, cosa chi no aiat fatu mai, chi a torrare dirbetu za nono, ma pro fàghere a paris!... Tantu a caserma no bi fit andhadu, chi a denuntziare fit a dare a manigare a sa zustíssia. A unu chi bi ndhe aimus, in bidha, sa zente lu leaiat a befe, ca pro donzi cosa deretu che fit in caserma a cartabbullada in manu denuntziendhe.

- «Mih, chi lómpidas a prànghere Antoninu - sighiat su contu tziu Istèvene - ndhe li aiant fatu de abberu!»

Sa zustíssia no bi fit pro custas ofesas, chi sa zustíssia etotu fit s'inimigu, antzis peus de s'inimigu, chi "a s'inimigu parare" ma "a sa zustíssia fuire"! "Sa zustíssia ti pregonet!", "Sa zustíssia ti si mànighet!" irrocaiat sa zente, ca sa zustíssia la betaiant, gai comente narant a "betare sos canes" a unu.

Sa zente no istaiat chirchendhe sa zustíssia: candho bi aiat dannos de perissiare o diferéssias de aparisare faghiat "a ómines". Fintzas a cantu si ndhe podiat frànghere, de sa zustíssia, si ndhe franghiat, si arranzaiat. Cosa zusta no bi ndhe aiat. Sa zustíssia bi fit. Si Antoninu la aiat chérfida fàghere a ómines, fossis aiat tentu resone isse. Ma chie lu aiat recussadu fit robba de zustíssia, e tra zente e zustíssia no faghiat a fàghere a ómines. Antoninu si est arranzadu…

- «Tempus apustis...»

- «Toca e bae a su cumandhu!» - nos faghiat mamma, chi fimus malos a ispitzigare daghi bi aiat contos goi -

- «Ei, za l'apo intesu!... Ispetade apenas..., za so andhendhe!»

- «Tempus apustis - sighiat tziu Istèvene - fia torrendhe dae Ispollatu, caminu caminu, totu campu campu. Candho ndhe fia coladu dae su ferrovia, cue in Su Túrchiu... "Frimma!", mi faghet unu, a fusile paradu mi est essidu, chi fit apostadu in s'oru de su caminu. Frimmadu mi so... E a ue andhaia?!... Mi ponet addainanti e a cara a bidha. Faghimus unu tretu, a candho che bido custos in s'ortu de Cavallo, su botidhesu, chi teniat un'iscra cue, tra su caminu e su ferrovia. Cavallo sa die fit arendhe s'iscra, cun su cadhu. Acurtziamus. E ite b'aiat?!... Antoninu bi fit!... Àteros duos, unu a un'ala e unu a s'àtera, fint muntenindhe a Cavallo, ancora biu, e Antoninu ispurpèndhelu, a lepa, e betendhe sa purpa de cudhu totu a unu muntone cun sa peta de su cadhu, chi bi lu aiat mortu innantis de pònnere manu a isse! A cudhu Cavallo li andhaiant sas barras che sonete, de cantu si fit tremindhe!...»

- «Siscuru!... Za si lu at bidu s'apretu!» - faghiat mamma.

- «Li andhaiant sas barras che sonete, tremíndhesi che zuncu, prus mortu chi no biu, e cudhu sighindhe a ispurpare!

Deo, bidindhe cudh'ispetàculu... mi so paradu ritzu… chi zughia sas ancas a tremuledha.. goi mi andhaiant sas ancas, mih!... Mi so paradu in dainanti… Bi fia un'iscuta bona, mancu súlida mi at essidu!.. E ite naraia?!... No mi daiat su corazu ne de mi mòere e ne de bogare una peràula! Che incravadu fia! E cudhu sighindhe sa faina, ispurpendhe sempre e betendhe a muntone cun sa de su cadhu! A fine e a candho: "E tandho, Antoní, a ispeto?... Su matessi mi faghes o?..." "Ih, Tziu Istè, ello e proite a bois?... E ite mi azis fatu, bois?... Bois bazi in bonora, bazi, Tziu Istè! Est a su fiadu de malos pes chi si faghet goi!!!... Tue acumpanzachelu a s'àtera posta!" Cudhu bandhidu mi torrat a pònnere addainanti, benindhe a cara a Sa Mata, caminu caminu fintzas a s'àtera posta, chi bi aiat un'àteru bandhidu a fusile paradu. Comente mi ndhe at coladu dae cue, deo apo sighidu a cara a bidha e cudhu est torradu issegus. Fato unu tretu, iscàssio caminu, leo a cara a montes, che pigo in Sas Lantzolas, a Su Zuanne Casu, che pigo in Cherbedhis, a Santu Zorzi, Su Picone, Locula... e ndhe falo a bidha dae montes!... Ma cantu bi ap'àere postu?!... Mancu sos pes mi apo bidu, mih!... Intro a domo.. "Ih, odheu, Istèvene, e ite as tentu?!...", at fatu muzere mia comente mi at bidu, cun sa cara chei sa tela e totu a una murca de suore... "Eh, no est nudha!..." "Nono! Nono!... odheu: ite as tentu?!" "Apo nâdu chi no est nudha!!!... Ammanítzami su letu, chi so istracu!" E mi che corco a su letu... Bíndighi dies de letu ndhe apo fatu! Mi che sunt ufrados sos pes, mi est posta sa frebba... Che unu cantu de istratzu so torradu! E fintzas a candho no est essida sa boghe chi aiant mortu a Antoninu no mi at essidu mancu múschiu!»

 

Lómpidas a timire tziu Istèvene, mih chi bi aiat de timire de abberu! Pro contu de corazu, isse no s'isarcaiat gai pro nudha, chi in vida sua ndhe aiat bidu de donzi zenia, cosas chi ndhe betaiat pilos d'orcu, che a sa borta de su catolaju sedilesu, puru, chi contaiat, chi in dainanti sou nachi ndhe aiat bogadu sa bentre a trinchitu a sa muzere, e poi, ca fit essidu a bandhidare, lu aiant mortu a traitoria suta de una pira faghindhe una paja de iscarpas a una cojada noa.

Tziu Istèvene fit unu de "sos ómines" de bidha, chi tougantos lu chircaiant a perissiare dannos e addesumare interessos, ma no lu faghiat ca cussu fit su postu sou, chi neune naraiat «Preíderu so e missa canto». A pònnere in paghe duas famíllias fit unu bene pro sa bidha, una cosa chi bi cheriat.

Daghi colaiat a domo fit s'ispàssiu nostru, ca contaiat cosas de abberu, gai comente Pepina Osu, candho beniat a domo a nos azuare a sa cota de su pane, contaiat sos contos de s'Orcu.

- «Ma no fit malu, siscuru!... - faghiat mamma, torrendhe a su contu de Antoninu - Si at fatu totu cussu est ca a isse puru lu ant apuridu a fele, ca ndhe li ant fatu a tropu!... Candho est essida sa boghe chi fit mortu, un'ira de zente bi at andhadu dae bidha: fintzas su retore nostru bi est andhadu! Una borta, daghi fit biu, sa biada de Bodale fit andhendhe a Bono a comporare robba, a pè, e fit cun Matia Pischedha, a pisedha minore, pro cumpanzia. Cue in Sa Mata agatant a unu... "Ello a ue sezis andhendhe?", nachi las at dimandhadas. "Goi e goi!", nachi cudhas. "E no timides, goi solas?" "Coro!... Timindhe puru semus, ca nachi bi est Antoninu foressidu, siscuredhu! Ma... fortzadu nos benit de andhare, a su bisonzu!" "Lezi, bona fémina, leade custu dinari e comporàdeli carchi bestire a cussa criadura! E no timedas, chi no bos faghet nudha neune!... Antoninu so deo", nachi. »

De sos bandhidos sa zente no ndhe faedhaiat sempre pro ndhe pònnere male, e de totugantos ndhe teniant dolu candho che ruiant in manos de zustíssia. Pariat chi sos bandhidos fint de sa zente. Ma sa zustíssia, de chie fit?

De carchi pessone chi aiat tentu bandhidos in domo sua e a traitoria los aiat béndhidos a sa zustíssia sa zente ndhe naraiat male e totugantos, candho bi brigaiant, bi lu betaiant a impróveru, su ’e sos bandhidos chi si aiat béndhidu. No si cumprendhiat a cale ala fit sa zustíssia ma... su naturale fit a istare a s'àtera bandha, disonestos e onestos, chi de fronte a sa zustíssia pariaimus totugantos sos matessi. Emmo, za bi ndhe aiat tandho puru chi si faghiant a carabbineris: ma sa zente chircaiat de los iscusare ca fit unu postu seguru e ca, faghindhe su chi los poniant a fàghere, fint cumandhados... Pariat chi andhaiat bene a nos lassare cumandhare... No: su santu chi ti at fatu, bae chi no mi cumandhas tue! Ello chie, tandho?

Babbu puru, si una cosa no si li podet nàrrere est "disonestu". Ma iscurtade.

Su chimbanta ses unu de bidha est essidu a bandhidare, ca aiat istochizadu a un'àteru. A fàghere a ómines no faghiat ca bi fit sa zustíssia. Fulanu fit dae una pinneta a s'àtera. Una die ndh'est afertu a S'Origredha. - «Mih!... - at fatu babbu, chi comente mi at sapidu assuprindhe est bénnidu a mi abbojare a sa zaga, chi fia essindhe dae bidha - Mih, arguai chi ti ndh'essat cun neune, mih!, ca bi est Fulanu in su pinnetu!»

Za lu connoschia chie fit Fulanu. Ponimus a manigare, cosa cota chi aio bogadu dae bidha. Candho amus manigadu... - «Coro, odheu, baediche como, no mi batas balanzu! - li at nâdu babbu a cudhu. E andhadu si ch'est.»

Neune naraiat chi Fulanu aiat fatu bene a istochizare a cudhu, chi medas bortas su zustu e su dortu, sa resone e sa neghe si bidiant a ogru de criadura. Sa zente naraiat male de chie fit dadu a sa fura pro sa mandronia o pro sighire a irrichire:

- «A Bodale nachi lu ant sighidu cun bestiàmine furadu. Ca no ndhe teniat!... mancari bi betet sa mata!»

Bodale fit unu de sos ricos. Istudiendhe sas cosas chi ischiat sa zente si podiat leare cabu de comente e candho unu si fit fatu a ricu, de candho e comente su cumonale lu aiant fatu a tancas, fossis fintzas de ue fit bénnida sa zustíssia. Fossis fintzas àteru.

 

Ma chie est chi "andhaiat a istudiare" su chi ischiat sa zente? Pariat chi ricos e pòveros bi fint gai, che a sos chercos de su cumonale. Pariat chi sos bandhidos bi fint gai, che a sos chercos de su cumonale. Pariat chi sa zustíssia bi fit gai, che a sos chercos de su cumonale.

Unu muntone de contos a sos mannos bi lis intendhia a tantas bortas, chi pariant apitendhe a los istudiare. Ma no gai a tantas bortas cantas mi tocaiat de lèzere una lessione o una "poesia" pro iscola. A manu a manu chi so créschidu ant comintzadu a mi dare ifadu, chi mi pariant contos de segamigasu: no bi los agataia in "programma" perunu, no bi intraiant in peruna "materia" e no bi los cheriant pro perunu "diploma".

A bortas los contaiant própiu a nois, ma candho cumbinaiat de che rugare in mesu in àteru chistionu. Pro su prus bi lis intendhia contendhe gai tra mannos etotu, ma candho cumbinaiat de che rugare in mesu in àteru chistionu, e si bi fimus nois minores no naraiant mai «Fuori! Questa è scuola per adulti!» Sa laghinza seberada petzi la munteniant sos pastores.

 

S'annu chi fimus in Montes de Artu, daghi est torradu babbu dae s'ispidale, in austu, amus trubbadu a campu a s'istula: sos laores che fint belle e trebbiados, chi a triulare in arzola no si faghiat prus si no fit in logu chi no faghiat a carrugare a sa trébbia, e in s'aidatone si podiat pàschere in totue. Sos pastores però no faghiant pinneta afaiu: paschiant in totu su campu ma faghiant fúrriu a ue de prus a mancu ischiant chi teniant sa mindha, chi donzi duos annos, duos a laore e duos a pàsculu, bi aiat cambiamentos de làcana e torraiant a chircare terras in afitu a pàschere.

Nois nos fimus postos a manu ’e subra de Su Maria Sacu, in terra de... Boh, no ndh'isco prus. Sos mannos connoschiant sas terras totugantas, a numenatis, e chie ndhe fit mere, gai comente ischiaimus númene e sambenadu e impróveru e àteru de donzi paesanu. Dae cudhane betaimus sa robba a s'abba a Su Riu Mannu, a su poju de Su Mastru Zuanne. Pinneta però no bi ndhe aimus, chi in s'istiu bastaiat un'àrbure manna a istatu pro apicare su bagallu, una a fàghere umbra bona a sa zente e un'àtera manna pro meriare sa robba. Arbures de suerzu no ndhe mancaiat.

 

Su chimbantases però at fatu atunzu malu, chi at próidu pagu, a regadiu, deretu at ifritadu e no at lassadu pònnere erba. No ndh'isco si in totu sa Sardigna at fatu gai, chi de zornale perunu no ndhe aimus a parusu, chi petzi bi fint sos sennores chi teniant àsiu e dinari. Ma in logu nostru, totu comente andhant sos montes de Su Màrghine e de Sa Costera, de atunzu peus no ndhe podiat fàghere àteru!

E ite bi podiat fàghere su pastore? A su fadu ’e Deu fit! A part'e annata sos pagos chi bi fint "istudiendhe" sos annos, de sos de bidha, no fint istudiendhe comente fàghere erbajos abbados fintzas in annada sica. Annada mala, s'annu. S'annu ebbia!...

- «A l'apo fatu s'inzertu a mi pònnere a pastore mannu própiu ocannu!...» - naraiat babbu, impudosu.

A robba anzendhe, in santandria, ant trubbadu a sa tanca de Mulotzu, su podestade de Bono, s'amigu de Antoninu... mortu che a Bellina nostra, ca che li aiant furadu una fizighedha de ses annos sos cumpanzos de Antoninu, coro ’e mamma, cudha criadura!

- «Fint totu torrendhe dae Santu Antine, totu unu fiotu de Bonesos, ca bi aiant fatu promissa - contaiat mamma -. Fint in màchina e frimmos los ant, a denote, in cussas furriadas de Zuncarzu, in sartu de bidha. Fit a sete de tríulas, fossis su trintaduos, ca tenia a Zuanna ancora suindhe. Sos bandhidos fint in medas e prima che ant leadu a isse, a Mulotzu, e che l'ant faladu in cussos campos a cara a Su Riu Mannu. Poi, a fine de  ora sunt torrados, a che leare sa pitzinna, pòvera criadura, a si l'at bidu s'apretu, za l'at leadu s'assuconu! Fintzas sos butones de oro dae sa camisa che li at istratzadu a sa mama, munteníndhesi pro no che la leare sos bandhidos... Totu in italianu, mih, lis ant faedhadu, odheu!... Cussu fit pro no los connòschere! Pòvera mama! Biada a issa, siscura, ite apretu su chi si at bidu!... Istratzada bi l'ant, sa pitzinna, ca nachi la cheriat su babbu, e leada che l'ant in cussos campos... Unu muntone de ora nachi l'intendhiant pranghindhe, a boghes, cramendhe sa mama. E leada no bi l'ant a ue fit su babbu! Che l'ant leada atesu e bida no l'ant prus! Che lis ant leadu a issa pro lis dare prus dispiaghere a su babbu e a sa mama, malevadados! Bi lis at assutu su coro!... A su babbu tandho l'ant lassadu andhare, e za ch'est afertu a ue fit sa màchina, a fine de  ora, totu a denote, e no bi at àpidu sa pitzinna!... Cudhos chi nachi bi lis aiant leada ca nachi la cheriat isse, e isse chi nachi no bi l'aiant batida!... Tempus apustis, siscuru, su babbu ndh'est mortu de su dispiaghere. Una borta fit essida fintzas sa boghe chi nachi aiant bidu una criadura, in sartos de Oniferi. Tucados si sunt, sos Bonesos, totu a cadhu sunt colados, in campu, ma... totu debbadas! Tempus apustis l'ant àpida morta, sa pitzinna, chi nachi che lis tiat èssere morta de maladia, a sos bandhidos.»

Sa tanca de Mulotzu fit manna, prena de suerzos, ma terra annigrina de unu muntone de annos, chi no bi pigaiat mai erba bona. Che fit in cussu paris comente falat su riu de Badhegata, suta de su cumonale de Antinelongu. Che fit atesu meda dae bidha, chi si bidiat fintzas, e pro bi andhare tocaiat a rugare Su Riu Mannu in pont'Etzu, ca che fit a cudh’ala de riu, nessi ateretantu tretu cantu che ndhe aiat in cust'ala.

S'annu fit sa prima borta chi so coladu in Pont'Etzu, chi l'intendhia sempre nendhe de custu ponte, chi fit importante meda ca... l'aiant fatu sos Pisanos: no cudhos de bidha, no, sos de Pisa! Antzis no: sos dimónios nachi lu aiant fatu, chi nachi fit unu chi si aiat intregadu s'ànima a issos pro fàghere su ponte. Eh, lampu, cussos si chi fint famosos, ca issos teniant "la repubblica marinara", chi nos la poniant sempre in iscola, mih! De comente aiant fatu sos Pisanos a si ndhe bènnere a logos nostros a fàghere pontes no si cumprendhiat, ma comente e ispiegassione andhaiat bene fintzas cussa de sos dimónios, tantu...

De s'erba in cudha tanca no bi fit mancu su sinnale, azummai. Sas berbeghes fint a fàmine, famidas e anzendhe, chi medas mancu s'anzone si colliant candho ndhe lu faghiant, chentza lu chèrrere a súere, chi essiant deretas, disisperadas a chircare carchi mossu.

Babbai Sarbadore cun babbu istaiant totaganta die a bistrale in manu, isconchendhe suerzos pro assidare sa robba, pro no lis mòrrere de su fàmine, totu istratzulados a fortza de abbrussare truncos de àrbure a su piga e fala. «Sos contos za sunt bellos, ma...»: gai che la finiat, babbu, donzi borta chi teniat unu pagu de àsiu e contaiat de su chi li fit capitadu in cussa leada, chi nachi si fit apostadu pro iscúrpere porcos furados, daghi fit barrantzellu isse, una borta chi sos carabbineris aiant pedidu azudu a sos barrantzellos, mancari a malugoro, chi ischiant menzus inue pònnere sos pes.

Àteras bortas bi fit andhadu a landhe a fura, chi in cue fit totu a tancas prenas de suerzos, e in annadas de landhe, mancari atesu, zente meda si tucaiat a fàghere sa provista pro su mannale, chi fossis sa zente no si ndhe fit sapida chi cussas fint "tancas serradas a muru" e li pariat totu che a prima, si no beniat calicunu a che la salarzare. O fossis za si ndhe fit sapida, chi fint "fatas a s'aferra aferra".

Contados sos contos, contos de pilisos malos, babbu torraiat a pessare a sos pilisos de donzi die, a sas cosas chi zughiat in dainanti, chi bi aiat prus de fàghere chi no de nàrrere, unu fàghere de disisperados, azummai che berbeghes in atunzu malu.

Sos istudiados ebbia no fint disisperados, si fint in postu, chi cussos sunt chei cudhos chi pro s'irboligare de sas chistiones e pilisos de sa vida narant "Ndhe la sego!" e si che imbolant, comente faghiat calicunu fintzas in bidha, in Su Riu Mannu, chi si no ndhe los piscant andhant che abba a su mare. E càmbiant vida.

 

- «No!... No!... Odheu, custa no est vida! Vida de canes est, custa! - torraiat babbu - Ma, abberus est nachi ant postu àtera iscola, in bidha?... Bae a ti che marcare, bae!»

S'iscola!... Sa sarbassione nostra!... Sa vida una cosa, s'iscola un'àtera. Mancu a paragone! «Ditzosu a tie chi bi podes andhare!» naraiat sa zente, ca no fint totugantos chi si podiant... no sunt totugantos chi si podent pònnere in lussu. E ne sa zente istaiat a su duiddui a bídere ite iscola fit.

Iscola fit!

Che a sos chercos de su cumonale.

E deo ite ndhe ischia de iscolas? A su mastru timia! Pore a bi andhare mi betaiat! Pro su "studio" za no ndhe andhaia macu. Gai mi pariat, s'iscola, su "studio", che una meighina: bi est, no s'ischit chie l'at fata, ma l'ant fata, e biadu e chi l'ant fata! L'at ordinada su dutore, isse za la connoschet, nois est chi no l'ischimus, ma bi cheret, ca semus malàidos, morindhe de su bisonzu, chi totu sos istudiados sunt sennores... istant bene, faghet bene, nachi, no piaghet a neune azummai ma... Ingullida che cheret!

Sa zente zudigaiat sas cosas chi connoschiat e no istaiat duiddui a ndhe pònnere su chi pessaiat. Ma s'iscola!... Compà, faghide bois!

 

S'annu ant postu sa "sesta" in bidha, ca no nos podiant ancora pònnere sas "médias", chi cussas petzi bi fint, su prus acurtzu, in Bono, ca fit bidha manna e prus de importu, ca "naturalmente" sos "studi" prus importantes che sunt... atesu, in tzitade. Che a sos sennores mannos. Pro sos sennores. Ah, como za no est gai! Como "tutti uguali"!...

Torra a iscola, s'annu! Torra cun cumpanzos, torra a istare prus in bidha chi no in campu. Pro cussu za fia cuntentu, mih! Mih chi est malu a peleare in campu, lampu! Perrichendhe cun berbeghes, cun àinos reberbes... Bellu paru, mih! Perrichendhe cun berrisones, cun ludrau, tempus malu, tempus bonu! Za est abberu chi si tzapas binza bufas binu, si lompes a ndhe bufare; si pastórigas mànigas casu e peta, si acudis a ndhe manigare; si peleas cun àinos andhas a cadhu, si no ti che imbolant a terra. Ma... malu fit goi e peus fit gai, malu fit gai e peus fit goi.

S'iscola a su contràriu! Sempre annada bona, unu meràculu! Sempre a discassu tempus bonu e tempus malu, petzi cascaviados de su dolore de mata... e de istare sétidos.

- «Toca! Toca!... Bae e marcadiche a iscola, za ti cheret!»

Babbu no fit pessendhe a su malu: una passada de iscola za mi cheriat etotu, chi no connoschia mancu su rellozu, a dóighi annos lómpidos!... Una die fimus in sa tanca de Mulotzu e mi faghet babbai Sarbadore:

- «O Marié, bae a sa pinneta a bídere ite ora est!»

Babbai Sarbadore che teniat su rellozu in sa tzacheta, in su cuile, e at mandhadu a mie, ca che fit unu pagu aillargu e isse fit faghindhe una mandra paris cun babbu. Andhadu so a su cumandhu e ndhe li bato su rellozu, a si lu abbaidare iss'etotu. - «Ello a ndhe batire su rellozu ti amus mandhadu?!...» - ant fatu cudhos ambos a una boghe - «Su mamentu chi ti at fatu! - mi atacat babbu - Mancu su rellozu connosches, conca de àinu, ite mi tantat chi ti ponzo manu a fuste!…»

A part'e annata, deo fia batizadu, ei, ma cresimadu nono, e poi su tempus pro me fit un'àtera cosa... Est capatzu chi babbu e mamma marcaiant fintzas sos minutos, chentza rellozu: deo mancu sas oras! Chi daghi mi ch'essia a ziru mi pariat sempre pag'ora, e a issos tropu chi mi brigaiant donzi borta.

 

Mi che marco a iscola, a sa "sesta". Grandhe mezoru bi aimus in bidha: sas iscolas s'annu fint totu paris, in su "caseggiato", chi pariat nendhe casu, ma nono. Su "caseggiato" fit unu polatu nou nou chi aiant fatu pro sas iscolas. Oh, como za est superadu, cussu! Como de "caseggiato" bi ndhe at... no chi narat casu, no, ma... iscolas prus noas chi zughent su "recinto", fintzas, totu a inghíriu! Su "caseggiato" de bidha fit gai, fatu a sa bona, chi petzi bi fint sos muros cun bracones e zannas: ma sa corte fit totu in abbertu.

Su manzanu pariaimus una bama de crabas mannalitas chi abbojant che crabas arestes pro las leare su pastore. Como fimus crabas... sórighes mannos fimus, chi agguantaimus menzus fintzas sa betada de sa franca de... su batu! Sa sesta l'at leada cudhu mastru de "braccia in alto", chi sos àteros mastros bonos oramai che fint belle e arrimados e no si la sentiant de domare unu fiotu de reberdes... Unu fiotu... azummai baranta che fimus, tra ómines e féminas! Beru chi a su mastru bonu a domare no li betat pore, antzis su pastore bonu est candho zughet bama manna, chi daghi betat unu frúschiu no ndhe fúrriat tres, ma treghentas!

Ma sa cosa rivolutzionària, s'annu, fit un'àtera: bi fint sas féminas puru totu a unu cun sos mascros! Cussu si, chi nos faghiat ammadurare de ogros: àteru e che lessione! Za fimus totu seberados, mascros a un'ala e féminas a s'àtera, ma... Ma comente?! No ndhe aimus bidu mai de pisedhas féminas? In fora no zogaimus totu paris in su bighinadu, a craru e a cua?

Emmo, ma como fimus totu paris in iscola, chi mastros e professores faghent finta de si pàrrere prenendhe ampullas bóidas e su chi in fora andhat desesi in iscola est perigulosu, "anormale", "Allarme"!... "Allarmi!" Su chi est chi no aimus prus deghe annos. Deo, e bi ndhe aiat prus mannos de a mie, aia fatu prus de un'annu sighidu in s'àtera iscola, chi in cue su mundhu est su mundhu e si nos agataimus paris unu de deghe annos cun calicunu de bíndighi neune pessaiat chi su mannu fit "ritardato", ma sa malíssia in iscola fit perigulosa.

S'annu, poi, nos sunt bénnidas a prove pisedhas de àteros bighinados, chi fintzas a tandho petzi las connoschiaimus de vista, e a las zúghere acurtzu fit un'àtera cosa.

S'annu "lo studio", balla, fit azummai "superiore", chi azummai nos poniant su matessi "programma" de s'iscola "media". Eh!Eh!Eh!... s'iscola "media"!... Cussu nono, chi cussa fit pro chie andhaiat a "istudiare", e nois, chi no aimus mancu sos annos pro emigrare, no fimus andhendhe a logu: a iscola ebbia. E ca sinono... bi cheret mastros, abberu abberu, a "insegnare" cosa de iscola "media"! "Professori" bi cheret! Chi cussos ndhe ant fatu annos meda, de iscola, e candho "insegnano" cussos depet èssere totu "superconcentrato", chi istant essindhe e intrendhe otora, e no che a sos mastros, chi bi istant bàtoro oras totu paris. O fossis est chi sos minores sunt prus naes dortas e lis cheret prus "educazione" de "nascono cattivi", o fossis postas bene in fromma candho sunt modhes abbarrant postas in fromma tota vida...

Bàstede, bi aimus unu mastru, ma su "programma" fit azummai "superiore": che ant bogadu su latinu... chi a nois nos pariat sempre su zodhu de sos pastores, cussu, e pro totu s’àteru su "programma" de sa "sesta" currispondhiat a su de s'iscola "media".

A iscola bi andhaimus gai a bonugoro... nos piaghiat un'ira cudhu "studio"... che a sos "dannati" de Dante:

«Per me si va ne la città dolente,

Per me si va ne l'eterno dolore,

Per me si va tra la perduta gente,

..........................................

Lasciate ogni speranza o voi ch'entrate!»

Chi nachi bi l'aiat bidu iscritu in s'intrada de s'iferru, chi cussu nachi lu aiat fatu sa Zustíssia. De Dante s'annu nos aiant postu a "istudiare" "L'Inferno". E si s'iscola fit istada "a tempo pieno", custa tertzina, tantu est totu robba issoro, la tiant poder iscríere in s'intrada, tantu l'at a fàghere sa zustíssia etotu cussa puru.

Nois, sos "dannati" de su logu, cussa tertzina l'aimus imparada totugantos, bonos e malos, chi no est chi sos bonos intraiant a chelu, no! E intrendhe a iscola la naraimus donzi die, rie rie ma timindhe, ca ischiaimus chi sa cundenna fit segura, fintzas si no ischiaimus ancora cale, chei cudhos chi pro ischire chie sunt sos botzados ispetant a serrare s'iscola.

Su "programma" s'annu fit azummai unu "studio" pro sos pòveros: nos ant postu una "materia" chi no bi l'aiant mancu in sa "media", chi fossis l'aiant fatu a crebu de sos sennores a la pònnere a nois e no a issos, o fossis l'aiant fatu a càmbiu apare cun su latinu: a issos su latinu e a nois su... Eh!... Inzertade!... Su "lavoro"! "Viva il lavoro!"

Ah, ocannu za si los pasat sos ossos, babbu, mih, chi deo puru produo carchi cosa e no mi depet campare totu isse! Gai l'avassat tempus e si lezet carchi líbberu, za li faghet bene. Ah!... Ocannu za nos lu catzamus su bisonzu, mih, chi su pitzinnu puru si triballat carchi cosa, nessi pro isse etotu! E biadu e chi nos azuat, s'iscola! Su mastru puru pro azuare sa zente, a totugantos! Antzis, a chie ndhe tenet prus de bisonzu! "Lavoro" in iscola de pòveros!

"Lavoro"!... "Lavoro" comente? A tzapare binzas? A las pudare? A binnennare sa ua? A la fàghere a binu? A múrghere berbeghes? A fàghere a casu? A túndhere sa lana? A filare e a tèssere? A collire olia? A bèndhere s'ozu? A fàghere sa domo? A fàghere bestimentas? A fàghere..., a fàghere..., a fàghere ballas!!! No! No!! No!!!... chi cussu est triballu, no "lavoro"!

"Siamo a posto". "Qui si studia, non si fa politica... non si lavora". Si "studia" totugantos a manimutzos, a fàghere nudha.

Ah, como però!… S'iscola est totu revolutzionada... chi unu, tantu su "ministro" ca est de ideas "democratiche" lassat fàghere totu..., unu podet "istudiare", in iscola, su chi li paret e piaghet, chi sos bisonzos de sa zente si trement che zuncu, como, sos bisonzos, ca... como totu gai, mih, andhant a iscola comente e pro istare tota vida a ispassu, a mente trancuilla... E biadu e chi faghet, gai, como chi sa zente istat bene, totuganta bene, ca a triballare... Si unu istat bene ite bisonzu bi at de triballare? Bastat a "studiare"!...

In iscola "si studia". Beh... mastros e professores triballant, triballant chi fintzas s'isaurimentu ndhe lis benit de cantu lis rechedit... Beh... ite cherides? est totu triballu de conca!... cumbatindhe cun sa zente reberde!... Chi no ndhe at gana, mancu issos, de iscúdere sa conca. Ite cherides? Iscola est!

A triballare... su porcu! O s'àinu. «Andrai a pascolare le pecore!», tantu sos "professori" e "maestri" agatant sa peta de anzone faghindhe "esercizi" a pinna, no sunt mancu macos, no, issos! Beh... Oh, "Preíderu so e missa canto"!

A part'e annata s'iscola est pesante... No si podet mòere pro andhare a ue sunt babbos e mamas, e antzis, como chi mastros e professores ant "studiato" "pedagogia" e "psicologia" e "sociologia", ca sunt "aggiornati", nachi sa famíllia che iscontzat su chi lis faghent issos a sos pisedhos: "la famiglia non collabora con la scuola", "la famiglia distrugge l'opera della scuola", "a casa li mettono a lavorare" e... pessade bois si s'iscola si che acúrtziat a sa famíllia, a sa bidha: essummaria, mancu ascruza bi ndhe tiat abbarrare de iscola! Chi fintzas sos mastros e professores si che tiant iscontzare dae "maestri" e "professori", ca no est gai, a fàghere "Preíderu so e missa canto"!

S'iscola cheret neta, frimma, pesante: inue est, comente est. "Pedagogia" bi cheret. Sa passéssia de s'àinu bi cheret, ca no agabbat mai.

S'annu deo bi apo postu totu sa bona volontade mia, chi fintzas unu pódhighe mi apo segadu, a lepa, faghindhe cudhu "lavoro" a su de tres "trimestri", chi est su prus importante, ca si unu andhat bene tandho mancari no apet "istudiadu" totu s'annu l'aprovant gai etotu tantu no est che a semenare laore, chi si no si sèmenat in atunzu o in zerru no s'incunzat in istiu!

S'annu fia unu de sos "primos" fintzas deo, in "lavoro". Aio fatu una barca. Beh?!... Tenia de andhare a piscare? Ahi, no che fimus mancu in Crabas, no! Chi mancu mare acurtzu bi aimus, nois, e ne in su Riu Mannu faghiat a bi pònnere barcas, in logu nostru. Ma in "lavoro" donzunu faghet su chi li paret e piaghet, gai, "liberamente", ca "la libertà", "la creatività del bambino" no si depet suberiare, no cheret trobeida, comente istant sempre preighendhe sos "pedagogisti", chi como s'iscola... no est che a tandho! Est totu revolutzionada... chi che at coladu prus de vinti annos! In "lavoro" donzunu faghet su chi li paret e piaghet, fia nendhe, no su chi li bisonzat. Li bisonzat?!... Si unu andhat a iscola ite li depet bisonzare?!

Sa barca mia fit gai cantu a sa manu. Gai in s'àtera iscola faghiaimus su carritu, s'ischitzarolu, sa morócula, su seganughe, su tirolàsticu, sa frundha, s'aradu, su telèfono, s'autotrenu... Gai, mih, nois etotu, ca mai su babbu faghiat zogos a su pisedhu, chi si calicunu bi ndhe aiat teniat numenada de mandrone. Imparaimus cun sos cumpanzedhos. Nois etotu nos divertiaimus, a istare a su faghe faghe, a su proa proa, a nos mòere, a mòere sas manos, a leare sas ainas...

Su "lavoro" de iscola no fit mancu pro nos divertire nois, e ne pro imparare chi no si depet istare ispetendhe a neune, comente punghiant sos mannos. "Lavoro" fit!

Ma mancu cussa barca aio fatu in iscola, chi inie a segare, a corpedhare, a pulire, a tínghere, e gai, mancu a zogu, mancu brullendhe faghiat! Candho su mastru batiat su martedhu, a iscola, gai a pònnere carchi puntza in su muru, chi petzi pro cussu lu batiat, lampu petzi isse lu tocaiat! Nois istaimus totu abbaidendhe!... In domo za lu leaimus sempre, su martedhu, totugantos lu cheriaimus e nos gherraimus puru tra minores, chi lu cheriat donzunu isse, ca cun su martedhu... fit a corpedhare! E si ponides una puntza e corpades, sa puntza che intrat chi faghet piaghere. Cosa de nudha bos paret? A su mastru de linna dimandhade, o chi sa puntza proet a s'indortigare!... Ma cun cudha pinna, in iscola... lampu, no s'ischiat mai su de fàghere, petzi chi nos lu naraiat su mastru. Chi fit sempre a malaoza. De posse nostru sa pinna petzi la poniaimus a pastitzare sos cuadernos o in buca a la rosigare.

- «Non si mette la penna in bocca! La penna serve per scrivere!» - avertiat su mastru, ca no fit "igienico". Pro totu s’àteru nois la lassaimus frimma. Ma cun cudhu martedhu, lampu!... Agataimus sempre cosa de corpedhare, nos rechediat a istare faghindhe!

- «Ohi su pódhighe, lampos!»

- «Pistu ti l'as?»

- «Eh!... No est nudha!»

De sos cumpanzedhos mios, unu aiat fatu s'aradu, gai fit, minoredhedhu. Un'àteru s'istoja, minoredhedha, chi in iscola no si bi corcat neune… Candho los amus totu batidos a iscola, pro su "lavoro" meu su mastru at fatu batire unu lavamanu de abba, ca una barca depiat èssere fata segundhu "determinati principi"... Eh!... Lampu, su "principio"... su "comincio"... pro donzi cosa bi fit, in iscola, chi deo mi l'irmentigaia azummai sempre! Sa barchita za l'aia proada innantis de che la zúghere a iscola e no bi est afundhada mancu inie e ne a un'imboe si est posta. Tandho nos at postu su votu, a totugantos, a mie "otto", e su "lavoro" nostru che l'ant remonidu. Nade, nade!... Chi sinono azummai nos poniant a triballare!

Ma dae tandho a como est totu revolutzionada, cambiadedha, gai, s'iscola!... Ant postu su "lavoro" fintzas in sa média!... Custu dae candho s'iscola média bi est pro totugantos, ca como... "tutti uguali"!... Lampu, una revolutzione est, custa!... Custa est própiu un'iscola de pòveros, pro sos pòveros... A crebu de sos pòveros.

Si lu catzant su bisonzu cun totu cussu "lavoro"... "applicazioni tecniche"..., antzis "educazione tecnica", antzis "educazione tecnologica" ca "tecnica" est tropu pagu! Chi candho bi est sa "educazione"... bi est totu! Como est totu "educazione", mih, s'iscola! Petzi bi mancat "educazione alla disoccupazione". Su líbberu bi mancat.

Cun totu custa "educazione" a fine e a candho dae s'iscola ndh'essimus totugantos... "educati", totu chentza fàghere nudha, comente e disocupados, "educatissimi", bastu chi unu no si diat a furare, o a s'imbriagare... Ite cherides chi fetat, tandho? Chi però a furare est a s'acua, mancu si bidet, petzi "signori", e si est a si púnghere pro droga unu paret drommidu o malàidu: cosa chi... bi est! Tandho, male!, bi fit su bisonzu. Unu chi no aiat fatu su "lavoro" «Ohi!... - nachi - Ma ite lavoro e lavoro!... Triballendhe so!» Ahn!... Gai est? "Lavoro e abilità manuali, due", gai imparas!

 

Su "lavoro" fit sa "materia"... Putzidha, sa matéria! In bidha lu narant a cudha cosa groga chi essit de una ferida daghi est totu martzida! In iscola nos piaghiat de prus su "lavoro", ca lu faghiaimus in domo, candho nos pariat e piaghiat. Però, male!, petzi unu ndhe poniant a fàghere pro donzi "trimestre", ca in sa pazella bi fit gai. Ma no fit una "materia" de importu che àteras. Ite cherides chi contet s'abbilidade de sas manos? E ite cherides chi imparet unu cun sas manos? Mancu posta a paragone bi cheret cun s'abbilidade de sa conca!... Unu de manos bonas no est mai che a unu de... Beh, no, no de conca bona: chi triballat meda... chi irvilupat meda sa conca... su cherbedhu... "intellettuale", mih! Unu de manos bonas no est mai cantu a unu "intellettuale". Sos "intellettuali" custu l'ischint, chi si no l'ischint issos, chie, tandho? Ischint chi s'iscola est una fràbbica de "intelletuali" e cantu prus bi ndhe at de "intellettuali" e menzus est, ca su "intellettuale" triballat... No: isse "lavora", "lavora" gai in fine chi mancu si bidet; chentza mancu s'imbrutare sas manos, mih! Isse est "intellettuale" comente un'àteru est "pastore": isse "intellettuale", cudhu "pastore". Chentza mancu s'imbrutare sas manos!... Sas manos? Ma cale manos?! Chentza mancu s'imbrutare su... "intelletto"! "Disoccupazione intellettuale". Passéssia bi cheret! Che a s'àinu, chi ndhe tenet meda. Petzi "signori".

Totu s'iscola est fata pro "educare l'intelletto", comintzendhe dae sa "prima elementare". Totu a sennores. Chi s'iscola la depent àere fata issos, a "immagine e somiglianza" issoro, e sigomente semus sempre in carrasegare est bellu a bestire sos pòveros cun sa beste de sos sennores, mancari astrinta, ma... a mascarare si màscarat gai ca s'iscopu est a fàghere a ríere. Petzi chi carchi póveru comintzat a nàrrere chi cheret andhadu nudos, a la lassare a chie li deghet sa beste, a la lassare a pagos, chi nachi s'istúdiu est tropu, chi nachi bi at tropu disocupados ca sunt tropu sos istudiados. Si no paret un'idea imparada in iscola! Sos "intellettuali" a su contràriu si acuntentant de istare a su tàpula tàpula, cun tàpulos pedidos a sos meres de sa beste.

Sa "materia" prus importante no fit su "lavoro": prus de importu, ca nos importaiat de prus chi azummai totugantos faghiaimus bruta frigura, fit sa "analisi logica". A nois za nos pariat "illogica" etotu! No che fit mancu intrada in conca chi ndhe fit torra fora! Poi, mescamente pro contu de "italiano" sos mastros fint totugantos severos, chi pariat sa cosa prus importante de imparare, ca chentza "lingua" unu no ischiat mancu a "parlare" e ne a iscríere… E ca sinono, unu comente faghet a dare sos esames? E poi nudha li nades sa "nostra bella lingua materna"?!... Sa "nostra lingua nazionale"! No est gai fàtzile fàtzile, però, a faedhare sa "nostra lingua", ma, e de allu!, est in cue chi si bidet s'iscolanu "studioso"! Chi si no ischides mancu "trecento parole" no balides mancu una chibudha o una pira. Nois no las contaimus, mancu, sas peràulas, chi tantu fimus concas de àinu... Emmo, donzi tantu za ndh'essiaimus cun carchi brulla, no cun su mastru, no: tra cumpanzedhos. Chi pariat chi su chi naraimus lu cumprendhiaimus totugantos:

- Compà, si muzere bostra si narat Michela e issa ch'est in fora e bois intro, comente la cramades?»

- «Intramichèla!»

- «Ah! ah! ah! Ah! ah! ah!»

Totu craru fit: su "intra", su "mi", su "che", su "la".

Ma sas cosas de importu sunt sas cosas chi no si cumprendhent: prus pagu si cumprendhent e prus sunt de importu, prus malas a intrare sunt in conca e prus sunt de importu… Su "italiano" totu gai.

- «Za li est importendhe cuss'istúdiu!...» - naraiant de unu daghi no bi podiat resessire, che a unu chi bi ndhe aimus in bidha, chi donzi annu li lassaiant su "italiano".

- «Eh, lampu, s'italianu li ant lassadu a Fulanu!»

Fulanu fit famadu in bidha ca lu aprovaiant donzi annu in totu; ma in "italiano"!... Eh!... "Qui casca l'asino"! Su "studente" bonu si bidet in cue!... Chi in iscola si unu no ischit su "italiano" no narat nudha. Limbileadu.

 

Che a donzi annu, in làmpadas ant serradu sas iscolas e deo so torradu a s'iscola de su pane e casu. No chi s'àtera iscola sughestantu fit bénnida mancu, pro su tantu meu, ma fit a mesu tempus: su pane cheriat triballadu ancora e su casu gai etotu. S'annu aiat fatu un'annada de Deus mi ndhe illíbberet:

- «Za l'as fatu s'inzertu a ti pònnere a pastore mannu, ocannu!

E medennessi no ti as pótidu tènnere contu cussos bículos, comente si tocat!» - faghiat mamma, impudosa, a chistionu cun babbu.

Afitos de tancas e de cumonale, afoghizos, totu fit a pagare che in annada bona. Sos chi leant a bula a chie triballat pro si campare no distinghent mancu annada bona dae annada mala, chi parent essidos friscos friscos dae iscola. Fata sa festa de su tusorzu, in maju, in làmpadas a Santu Zuanne babbu si ndhe at leadu su bestiaminedhu chi li est tocadu, vintinoe berbeghes, e postos nos semus torra a contu nostru.

- «Assunessi - si faghiat sos contos isse - mi tenzo contu cussos bículos de terrinu chentza afitare iras russas, si no bi bastant.»

De fàghere cosas in mannu ndhe aiat collidu malu iscarmentu e torradu est a fàghere pastore e massaju a mesu tempus. Calicunu at a nàrrere: «Ma no fit menzus a fàghere bene una cosa ebbia e a irbandhonare s'àtera?»

Daghi apo sighidu a crèschere e mi fia postu a "istudiare", deo puru li naraia chi pro fàghere ozu prantaiat olias, pro tènnere binu prantaiat binza, pro tènnere pane semenaiat trigu, pro àere casu paraiat bestiàmine, pro tènnere oos poniat pudhas. No fit menzus a fàghere unu triballu ebbia, "specializzato"? Cun su balanzu podiat comporare totu s'àteru!…

Emmo, su nàrrere meu za fit bellu, ma pariat leadu dae unu líbberu, "teoria" chentza "pratica"... Corpu ’e balla, in totue bi est custa diferéssia! A part'e annata, candho daia custos... No, no, no fint cussizos: impròveros fint! Daghi li naraia custas cosas, a babbu, deo fia lassendhe sa "pratica" a babbu pro mi che colare a sa "teoria", chi no fit mancu teoria de sa pràtiga de babbu. Cambiendhe vida fia.

Babbu mancu m'iscurtaiat, prus:

- «E proabbei tue, tandho!... Faghe, faghe su chi ses faghindhe!»

Su nàrrere meu fit chei cudhu chi narat a s'àteru: "Tue faghe goi, chi deo mi che fuo!" "E bae in bonora", nachi s'àteru, "za l'apo a bídere deo!"

Agabbada sa sesta, torra a s'àtera iscola: berbeghes, ortos, binzas, olias. Totue bi aiat it'e fàghere. Ma cale "Stai zitto"!, cale "Stai fermo"!, cale "Stai composto"! Fit a s'irboligare, lampu!

- «A ti lu catzas su sonnu?!... Totu parent sos fizos de Lau Cossa!... Ello? postu a paragone bi cheres, tue!...»

Za los connoschia sos fizos de babbai Lau, totu emigrados che sunt. Prus a totu fimus in su bisonzu, chi tandho sos annos, a prus de totu sos afoghizos, fint betendhe a pagare sa tassa de "coltivatori diretti" puru.

 

S'istiu a mamma che la teniaimus in s'ispidale, in austu. Si fit sentida male sa die apustis chi che fint partidos Zuanna e Prammeri a Bérziu. Issos fintzas a tandho, dae candho si fint cojados, che fint emigrados a s'Isola d'Elba, chi Prammeri e àteros frades che fint cue triballendhe, ca fint mastros de segare preda, a dolu mannu, ca bi ant lassadu su frade mannu, Zuanne, chi che li at segadu sas ancas una roca. Che fint inie dae sos annos chi ndhe fint comintzendhe a catzare a totugantos dae Carbónia, ca che fint inie issos puru. Carbónia?... L'intendhia sempre fontomendhe custu Carbónia, chi nachi l'aiat fata Mussolini, ma...

- «O mà, inue ch'est custu Carbónia?»

- «In cue bassu ch'est, a s'ala de su Campidanu... »

- «Ma ite bi at?»

- «Eh!... zente triballendhe bi at, totu! Fintzas de bidha bi ndhe at, medas!»

"Lazio... Roma. Toscana... Firenze. Sardegna... Cagliari"! Lampu, ma custu Carbónia!... Boh!... Custa zografia in iscola bi l'aia connota che a mamma etotu.

Sos annos sa zente fit sempre pighendhe dae Carbónia, chi nachi bastus de si ndhe andhare li daiant mesu millione a chie fit triballendhe in miniera.

- «Ih!... Coromeu!... - faghiant in bidha daghi intendhiant s'allega - E za mi fia fatu inie, cun mesu millione!...»

De sa parentella nostra ndhe fint torrados Borichedhu Corda e Pepa Zessa, chi apustis de pagu ant emigradu a Bérziu. Si ndhe fit torradu Ricardo, frade de Pepa, chi bi fit dae minore, chi che fit faladu cun su babbu, chi ch'est mortu inie. In bidha Ricardo si at paradu pagas bacas e como ch'est emigradu, che àteros, chi sunt torrados, ant pasadu e sunt torrados a emigrare.

Prammeri puru fit gai, gai a duas bortas. Ma in s'Ísula d'Elba su balanzu fit pagu e isse no teniat idea de che mòrrere ifatu de su logu: faghiat su contu de totu sos emigrados: - «Andho pagos annos a triballare in miniera, chi pagant bene, mi fato pagos sodhos e mi ndhe torro.»

Fit a andhare, fàghere su bàrriu e a si ndhe torrare. Fatu e a bidha! A costu de fàghere totu a unu bàrriu. Che a su Otanesu, chi fit triballendhe in miniera, in Bérziu, e che at postu s'anca fora de su gajolu a bi che la segare, una borta chi si est agatadu solu. Dada sa pentzione e torradu a bidha. Menzus un'anca in mancu chi no fora de logu. Àteros si pistaiant pódhighes, si faghiant segadas a lepa pro istare unu pagu in infortúniu, e bi ndhe aiat chi faghiant tres zoronadas totu a una tirada intro de miniera, pro coitare faghindhe su bàrriu a si ndhe torrare... Sos Berzianos ebbia no fint macos. In Bérziu.

Zuanna no cheriat, ca... emmo, Prammeri za fit corazosu e forte. A deghe annos fit teracu de pastore mannu in cussas tancas de S'Origredha. A mannu, totu frades cantos fint, los zughiant a bàntidu in Bolòtene e in bidha ca fint triballantes un'ira. Ma... a triballare in miniera, odheu!... E ca sinono, Bérziu inue che fit? S'ischiat chi bi cheriat tres dies de viazu, in trenos e in nave. Cue cue fit!…

Andhados sunt. A mamma pariat chi che li fint boghendhe su coro. Una die sunt ghirados Zuanna e Prammeri: Zuanna dae Bosa, chi che fit in mare pagas dies, e Prammeri chi che fit coladu inie, torrendhe dae Bérziu, ca isse che fit andhadu pagos meses innanti, dae s'Isola d'Elba, pro leare triballu e ammanitzare sa domo.

- «E candho partides? - los at dimandhados mamma, trista chei sa Maria.»

- «Eh!... - nachi Zuanna - No azis a istentare a prànghere: postigràs partimus.»

No fint totu chi pranghiant donzi borta chi beniant e torraiant a tucare sos emigrados. Ma bi cheriat irfortzu mannu pro no si che lassare falare nessi duas làgrimas, donzi borta, chi a sa zente, e a canta zente, a totu sa zente, pariat chi che li fint boghendhe su coro a bídere a unu partindhe, emigradu.

Cun issos emigrados nos mancaiat sempre carchi cosa, fintzas si paret chi una cólica renale no intret e no essat cun s'emigratzione. Istaimus sempre in pessamentu, prus a totu mamma: como iscrient, como no iscrient, no si at cabu comente istant, bazi e ischide si est abberu chi istant bene, chi no apent tentu fintzas dannu chentza ndhe iscríere nudha a nois pro no nos assuconare, bazi e ischide si... Sa conca nostra inoghe, su pessamentu nostru cudhane.

- «Mih, odheu, no ndhe li ponzedas a Zuanna chi deo so goi, ca tandho istant in pessamentu!» - faghiat mamma, donzi borta chi faghiaimus sa lítera.

Annos e annos amus sempre postu «Noi stiamo tutti bene». A iscríere za lu aimus imparadu, mancari no meda, chi nos lu betaimus dae pala in codhu a fàghere sa lítera: la faghiaimus unu pagu perómine, babbu, deo e Fina, sos chi fimus in domo, chi Pepe si che fit cojadu, e mamma... si cumprendhiat chi issa no bi podiat iscríere nudha.

Zuanna puru, l'amus ischidu prus de deghe annos apustis, daghi a Prammeri, a barant'annos, li ant dadu sa pentzione pro sa silicosi, e si ndhe sunt torrados, Zuanna puru poniat sempre chi za istaiant bene, pro no nos pònnere in oriolu, ca sos primos annos issa puru fit bénnida a puntu de mortu.

Su mundhu nostru si fit totu irfaghindhe... No bi fit su fogu in bidha su note chi sunt partidos issos? Fit unu fogu fuidu chi aiat achighinadu bona parte de su Monte de Bassu: Su Mariamadalena, Su Fenosu, Mànnuri, Mandraedra, Leneghessa, Sa Niera, Su de Tziu Sisinni, Monte Unturzu, Su Messempàulu, Sa Pala Terrarzu, Corramajore e a bidha, deretu a sas domos. Su note, totu sa bidha fit burdellada bochindhe fogu, carrendhe abba a lamas, collindhe trastes, fuindhe dae sas domos. Sa bidha fit totu

prena de fumu e de chisina. Illorè chisina. Sardigna chisina. Nos fit lómpidu su fogu a pes.

Male e una die nos fit lómpidu! Neune si ndhe fit abbizadu, mancu tandho.

Sa zente fit totu emigrendhe. Sa carrela nostra fit una carrela de emigrados: dae domo de Mateu Zua, emigrados; dae domo de Pascaledhu Carta, emigrados; dae domo de Boredhu Leone, emigrados; Pascualinu Pilu, emigradu; Lenardedhu Carta, emigradu, e mortu in Zermània; Còsomo Balloi, emigradu; Sarbadore Atene, emigradu; dae domo, emigrados, chi annos apustis at emigradu Fina puru; Pepe Cabizosu, emigradu cun totu sa famíllia; dae domo de mammai Mariànzela Moro, emigrados; dae domo de mammai Maria Era, emigrados; dae domo de babbai Bainzu Uda, emigrados; e... sighide, sighide! Tantu, leada a carrela carrela, totu sa bidha est sa matessi cosa.

Mortos sos mannos, medas domos sunt abbarradas serradas pro sempre e gai si che sunt derrutas. S'ispannola in su degheoto aiat fatu gai. Ma s'apesta nachi est cosa de s'antigóriu.

Sa zente betaiat incunza e petzi ndhe teniat malas suspias; teniat bestiàmine e bi aiat de ndhe falare sa mata. Cudhu logu in s'istiu totu achighinadu a fogu fit sa màzine de su mundhu nostru. No bi ndhe andhaiat una in bonu. De tantas malas sortes no isco a cale nàrrere ohi. «Ohi!... mi ndhe frazellat solu a bi pessare!», naraiat sa zente.

Fint sos annos chi, no isco chie, faghiat sa caridade a sos pastores: a su preíderu li mandhaiant pagos chilos de farina, unu pachetedhu de pulenta, carchi iscatuleta e "formaggini", a lu dare a sos pastores.

 

Daghi in su logu bi faghet terremotu, sa zente fuit. Sa zente fit totu fuindhe. Ite terremotu bi aiat? Chie l'aiat mandhadu?

- «Si fia istadu in zoventude - naraiat babbu, lamentosu ca che fit in sos sessant'annos - fintzas deo mi che fia emigradu! E medennessi no mi che so andhadu a Mérica, candho cheria andhare, chi tenia fintzas su postu fatu! Iscurtendhe a mamma, deo, ca nachi si bochiat si mi che andhaia, ca nachi fia fizu solu, e andhadu no bi so. Sempre mi ndhe so impudadu: andhe vida chi so abbarradu a fàghere, inoghe!»

Vida de fizu morte de mama. Vida de mama morte de fizu.

S'emigrassione fit contu longu. No s'ischiat cantu. Custa no fit istória de iscola. Pariat chi in nois no sutzediat mai nudha. Una borta nos ant postu unu "tema": «Parla del tuo paese». No ischia ite bi iscríere. Sas cosas de sa bidha no fint cosas de iscola... Sas cosas de iscola no fint cosas de bidha, chi daghi unu intrat a iscola che li depent essire dae conca.

A part'e annata, ite si ndhe faghiat sa zente, in custu disastru, de contare sos "errori" de unu "tema"? E ite si ndhe faghiat de iscríere "del tuo paese"? Fossis chi fimus istudiendhe a lu cambiare? Podiat èssere a prànghere unu mortu: ma a biu ndhe lu torrades? Ispetendhe meràculos, tocaiat a tènnere passéssia. In iscola.

Candho in su logu bi faghet terremotu, sa zente fuit a fora de domo. In nois fit fuindhe a foraidha. Sos prus ischiant a ue andhare: a emigrare. Medas no ischiant mancu cussu, o los isarcaiat a essire, ca pariat a che chircare su pane in logos mai ne bidos e ne connotos, cosa chi in logu nostru connoschiant donzi prammu de terrinu, donzi númene e sambenadu, sa boghe, s'andhata e s'istribitu de donzunu. No s'ischiat cale bentu leare.

Beh... unu zòvanu meda podiat leare su bentu de s'iscola! Che foza chi che la bolat su bentu.

Unu bortaedie a sa fine de austu, su chimbantasete, candho che teniaimus sas berbeghes in S'Origredha, est essidu babbu apenas torradu dae Núoro. Deo che aio bogadu sas berbeghes a Sa Tanca de su Retore, chi tandho la teniant frades Caredhos, chi bi aimus tratamentu e nos lassaiant essire a pàschere cun sa crezita nostra. Ndhe fia in s'àidu a cara a Su Matebitale, ispetendhe, candho mi est abbojadu babbu:

- «E mamma coment'est?»

- «Eh!... Abbàida coment'est!…»

- «Ma e candho ndhe la bogant? Cosa li ant nâdu?»

- «E ite li ant nâdu?!... Mancu issos ndhe ischint! Sempre faghindhe anàlisi, petzi anàlisi... Ammerendhe meighinas...»

- «E sos porchedhos a cantu bos los ant pagados? Pesu bonu ant fatu?»

- «Ohi!... No mi ndhe sigas mancu a fontomare!... Pesu bonu za ant fatu, ma mi los ant pagados a sa fuliada! Bae e ghiradiche, bae!... E manzanu no ch'essas, za che abbarro deo in sas berbeghes. E pro gai ti ndh'essis cras sero. Abbàida a ti che marcare a iscola... Essu, Deus meu!... Si lu podiaimus fàghere!... Mah!... Apo a mòrrere deo chentza camisa, ma tue cherzo chi istúdies! Za lu bides, mih, chi est andhendhe totugantu in fumu!...»

 

Medas bortas nos pariaimus in finitia de mundhu, gai de ànimu malu fimus pro donzi cosa. Su mundhu nostru si fit irfaghindhe e fossis sos minores ndhe sufriant cantu sos mannos, chentza mancu ischire cale bentu leare. Sos mannos cumprendhent de prus e a seguru ndhe sufriant de prus, ca bidiant su mundhu issoro irfaghindhesilis in manos de una die a s'àtera e cantu a bentos de leare... donzi bentu pariat unu súrbile malu, una tragonaja.

«Apo a mòrrere deo chentza camisa, ma tue cherzo chi istúdies!» A l'intèndhere mi fit bénnida sa gana de prànghere e de cantare.

Si a zúghere camisa in dossu est a zúghere camisa sempre neta e intrea, tandho babbu fit azummai sempre chentza camisa, e no solu e ne prusatotu ca a triballare no bi aiat bisonzu de andhare bestidos bene che sennores. E ite cheriat nàrrere, poi, cudhu «tue cherzo chi istúdies»?

Chi fit pessendhe a mi "mandhare a istudiare" in s'idea, nessi, de mi dipromare a carchi cosa, o chi mi mandhaiat nessi a fàghere sa "settima"? No creo chi babbu tenzerat unu prozetu pretzisu, chi no mi ndhe at mai chistionadu: totu su prus fit unu "Bastu chi siat", pro leare un'àtera filada. "Istudiare" a lassare sa filada sua, a irbandhonare su nostru.

Donzi tantu mi poniat unu paragone.

- «Za lu bides, mih, comente semus a malu tretu!... Ponebbei cabu a istudiare! A Pepe puru, a deghessete annos, candho fit a tretu de mi pòdere azuare, mi l'apo catzadu, no bi l'apo chérfidu prus ifatu meu!»

Pepe tandho fit sartu in bidha. Ma isse puru fit arrocadu, pessighidu, chi a cambiare de sartoria a indústria petzi at tentu s'idea. Sas bestimentas las fint batindhe fatas dae aterue e isse fit oramai sartu pro tapulare e pro cudhos pagos chi no cabiant in sas mesuras de butega. Pepe at agguantadu, ma tentu etotu l'ant. S'irvilupu l'at tentu. S'irvilupu de chie? Como est operaju in Otana, chi l'ant postu a fàghere unu triballu chi cun s'arte sua bi intrat cantu bi intrat su "studio" cun sos triballos de sa bidha. Como est in "cassa integrazione", chentza arte e cun pagu parte.   Sa cosa segura fit chi babbu no mi cheriat ifatu sou, in su triballu, in sa vida.

- «No ti cherzo bídere faghindhe sa vida de su cane, comente l'amus fata nois!» - naraiat.

Tandho contaiat de candho si est cojadu, de candho su vintisete che li sunt mortos sos porcos e si at béndhidu fintzas s'ebba pro pagare su pàsculu, ca sos gurpes de sa Comuna, chi fint ricos de terras e de bestiàmine e paschiant in su cumonale a pàsculu francu, ant fatu pagare a sos àteros chentza mancu ndhe àere godidu nudha, chi sa mortilidade aiat ispérdidu sos porcos apenas marcados a su cumonale, in s'atunzu. - «Mi so dépidu betare a sa zoronada cun donzi culu ’e cane - naraiat ancora afelonadu - e belleggai nos semus bidos cun onnusogru, chi cumprendhiat, e nos at azuadu, ca s'isetore fit pilisu malu e no cumpatiat!»

Tandho sighiat a contare de s'annu de su tilibirche, de candho est essidu a su ’e Orane e de Gavoi a pè a chircare triballu chentza ndhe agatare, de candho est andhadu "volontàriu" in Àfrica orientale, de candho at fatu a S'Origredha, de candho si at pistu unu pè seghendhe una roca, de candho che li est intrada sa mamidha de sa bistrale in su benugru assidendhe sos boes a denote in su cumonale a fura... «Odheu!...» - faghiat tandho, e torraiat issegus pro no ndhe sighire mancu a contare.

A nois no nos cheriat ifatu sou. Pro cussu aiat mandhadu a Pepe a imparare a sartu. Pro cussu aiat comporadu sa màchina de fàghere gorfos a Zuanna e Fina. Pro cussu cheriat bídere a mie in postu, ca pariat a tènnere unu bículu de pane seguru. Pro cussu mi poniat sempre su paragone de su carabbineri e de s'impiegadu. Pro cussu bi fit, s'iscola.

 

In "settima" nos aiant postu, "da studiare a memoria", totu cosas chi, emmo, za aimus "studiato", ma chi fint cosas chi... bi ndhe cheriat un'àtera passada, pro lassare menzus su sinnale. Pro nos pònnere sinnale. Nos aiant postu a "studiare" "Il 21 aprile, fondazione di Roma", "I sette re di Roma", "Patrizi e plebei", "Cicerone", "Caligola"...

Ah, balla, como za no est gai!... Como s'iscola est totu cambiada!... Fintzas dae sa "quarta", mih, como no bi sunt sos Romanos ebbia in s'istória, no! Como bi ponent fintzas sos Sardos, eh! «I Sardi risiedevano in Sardegna», lampu!

De sos bisonzos de sa zente mancu a fontomu, chi mancu a ndhe chistionare faghet in iscola, chi si aimus chistionadu de sos bisonzos nostros za ndhe aimus tentu fintzas birgonza! Ca in iscola su bisonzu est cosa de cuare: a unu chi andhat a iscola no li depet bisonzare nudha, chi unu pisedhu, totu sos pisedhos, no si abbítuant a nàrrere «Mih, irballadu apo!» o «Custu no l’isco!», «Custu mi serbit!», ca... est menzus chi no si ndhe abbizet, su mastru! Si no ite frigura bi faghet su pisedhu? In iscola si depet fàghere finta de ischire totu, chi sinono unu paret innorante e... lu frimmant! Pessade poi si unu mastru o unu professore narat «So innorante» o «Custu no l'isco»: s'iscola si frimmat! Est pro cussu chi su mastru, o professore at "istudiadu", pro ischire totu, chi no bi at prus nudha de ischire... chi custu lampu de "aggiornamento" su ministru no la cheret cumprèndhere chi no bi ndhe at bisonzu! Beh, s'iscola andhat bene gai: no bi cheret ischidu àteru!

«Parla della tua casa». Fit unu "tema". Eh... lampu, e chie ndhe tenet de domo bella?! Ih, sa birgonza, sa nostra est totu una befe, chi bi ghiramus sempre cosa bruta, ca... Pòveros semus! Menzus su "tema" «Come vuoi la tua casa», ca innantis de la fàghere o de la mezorare bi cheret su prozetu... Ahi?!... Pro cussu za bi est su zòmetro! No: «Come vorresti la tua casa», gai bidimus comente iscries, cantas dópias bi pones e... ite votu ti méritas! «Tuo padre che lavoro fa?» Si bi ndhe aiat calicunu chi istaiat benighedu, o gai etotu fintzas chentza èssere fizu de sennores, una bentre de risu nos ndhe faghiaimus ca... su babbu de unu fit pastore, su babbu de un'àteru fit maniale, un'àteru fit massaju, un'àteru operaju e... totugantos nos leaimus a befe! «Mio padre e alle pecore»... Lampu, za no fit mancu dutore, no!

De males e bisonzos nostros no bi ndhe poniaimus, no fint mancu cosas de che bandhire in iscola! Tantu!... Poi sa zente lu teniat a unore a no pedire limúsinas a neune e pro cussu callaiat de su male sou. A ite tandho a ndhe faedhare in iscola? No fimus ancora fizos de sa zente? Ello cussas fint sas cosas de "istudiare"? Arratza de balentia a istudiare sas cosas tuas!…

Ah, balla como za no est gai!…: totu bene istat sa zente, como… Como si, chi faghet a "istudiare", e a faedhare de donzi cosa ca... Tantu za li dolet s'anca, a sa zente!...

In "settima" fimus in pagos: fora sos curcurigajos, fora sos chi prus fint in su bisonzu, fora "il primo della classe" chi "peccato non farlo studiare" e fit andhadu a Bono.

Zente paga bona festa. Chi sa zente però no depet àere nâdu gai pessendhe a sos Sardos, chi sa festa, lampu, parimus cudhu anzonedhu chi totugantos li faghent sa festa, grodhes e pastores, ca totugantos lu cherent bene un'ira, mih!…

In pagos, teniaimus prus sa cunzuntura de nos abbaidare in cara e si bidet chi in iscola puru, chi si depet abbaidare sempre a cara a su mastru, bi podet capitare de su chi capitat in fora, chi si fit istada cosa de poder pònnere in iscola no bi l'aiant posta. In iscola, si faghiat a istare frimmos che crastu, tiat chèrrere gai, andhat bene gai; si faghiat a istare mudos che lódhuru, tiat chèrrere gai, andhat bene gai; si faghiat a èssere surdos che picu... Beh, custu no bi cheret, chi tantu bi est!

Paret chi no faghet a pònnere su crabistu a sos pisedhos belle e chi sunt minoredhos, cun totu chi a bortas, e cantas bortas!, si est intesu "Asino calzato e vestilo!", ca... no bi abbarrat, no, su cherbedhu a li pònnere su crabistu!

S'annu ca fimus in pagos a donzunu e a donzuna li tocaiat una parte prus manna de ogradas. Beh... própiu a donzuna...

A candho bos abbizades... gai, mih, totinduna!, petzi bos abbizades su coro..., chi no si li podet nàrrere "Braccia in alto!", bos abbizades chi una..., cudha!... Ah, cussa za est abberu chi est bella, mih! No, no bi ndhe at àtera, bella che a issa!... Issa est sa prus bella! Est issa sa menzus! Issa est gai bella chi si bi pessas ti tupat s'arguena de cuntentesa. Chi b'istas sempre pessendhe! Chi ti faghet cantare! Chi su coro... Su coro no bi fit istadu mai gai cuntentu! Mamma mia, a bella chi est, issa! Ma ite mi at sutzessu?! Fintzas a oe l'aia sempre bida, custa, e... fit che a sas àteras.

Ma oe!... Oe est sa prus bella de su mundhu! Oe est sa menzus de su mundhu! E petzi ti sapis custa cosa in su petus, custa cosa chi ti prenat su coro, chi ti faghet mòrrere de sa cuntentesa e chi fossis est su chi nois namus galu amore, e su chi si proat est una de cudhas cosas chi no bi at peràulas bellas ateretantu pro la nàrrere.

Solu a bi pessare, a issa la zughia sempre in dainanti, chi si cun s'immazinassione l'aia pótida fotografare fit essida pertzisa linta e pinta. Die e note, ischidadu e drommidu pessaia a issa e cun issa che a sa pupia de s'ogru bidia donzi àtera cosa.

Coromeu a bella chi fit issa! Fit unu sero chi l'aimus àpida serrada, s'iscola, ca su mastru no bi fit bénnidu, mancu male! Nois semus abbarrados in fora, cumpanzedhos e cumpanzedhas, e biadu e chi ndhe podiaimus aprofitare, totu a chistionedhu e a brullas, totugantos rindhe, chi pariaimus sórighes chi no bi aiat batu. Totu s'annu, fintzas a tandho, chi fit unu bortaedie in beranu, la tenia acurtzu in d-un'àteru bancu, ma petzi su sero at comintzadu a mi pàrrere sa prus bella de su mundhu.

 

Che fimus a fine de annu, de s'annu de iscola, a candho mi so abbizadu chi Tzitza fit andhendhe a "ripetizione", pro dare s'esame de "ammissione" chi bi cheriat tandho pro si pòdere iscríere a sa "media".

- «S'esame de ammissione depet fàghere?!... Essu!... Ma tandho issa andhat a istudiare!... Ma tandho issa si dipromat!... E mancari si làureat puru!... E tandho deo comente fato?!...»

Arruinadu fia! Totu s'istiu cun cudhu badhirone berrinèndhemi su cherbedhu, ca deo fia pastoredhu. E ite podet contare unu pastore a paragone de unu "istudiadu"? Nudha!

Emmo, za chircaia de mi adderetare, de m'ispizare, de istare nessi unu pagu netu a bortas chi l'aere abbojada introidha, gai comente colaia. Ma... si unu zughet fintzas bestidu cosa neta ma tapulada, o est cun iscarpas totu lustru, ei, ma totu afiliverradas ca no ndhe tenet àteras, e si unu est... ponídeli su chi cherides, ma pastoredhu etotu... Pastoredhu fia, deo!

Unu est pastore comente un'àteru est "istudiadu", chi no faghet a èssere "istudiadu" a pastore... Ahi, macos sezis?! E ne pastore "istudiadu" ca... Emmo, za contaiant sempre de Bodale, pastore, chi andhaiat cun sa taschedha prena de líbberos, ma... pastore fit! E ca sinono!... cantones fint! E za bi est puru chie narat chi su "intellettuale" cheret "organico", chi sa peta de s'anzone li piaghet ebbia, lampu! Chi fintzas in donu si la leat, si ndhe li daent. Lampu a bellu chi est a "intellettuali organici"! Fintzas un'àtera limba faedhat, mih! Gai, mih, comente e chi dae sa terra unu si che bolet a... No a su cuile, no, chi in cue sa merda si bidet deretu!

Ma tandho, chi deo no ndhe ischia nudha de custa chistione de "intellettuali organici", mi pariat chi no faghiat mancu pro sonnu de si chèrrere unu pastore cun d-una "istudiada", ca... emmo, s'amore za est amore, ma su pastore cun su "istudiadu" no..., no bi cojant, lampu!

 

Una die fimus deo e babbu tzapendhe s'ortu de Bubbulucò, betendhe basolu, e candho amus pasadu, suta de sa nughe, in s'oru de su poju, nos semus postos a chistionare. Pariat chi s'iscola che la zughiaimus sempre a moida in conca. Argumentu: s'iscola. E mi faghet:

- «E nachi Fulana andhat a istudiare?!... Pitzinna bona, cussa, istudiosa!»

- «Uhm!... Fimus paris, in iscola. Sempre aprovada l'ant» - apo fatu deo, boghèndheche apenas una súlida, abbaidèndhemi a ogros bassos cudhos tzapos a corros, chi pariant distimonzos de comente nois no fimus zente de "istudiare".

M'abbàida, própiu de cussu mi depiat chistionare, isse puru!... Bi aiat bisonzu de mi lu nàrrere isse chi cudha fit pitzinna bona!... E però za fia cuntentu etotu chi pariat pitzinna bona fintzas a isse, chentza li dare a bídere nudha de su chi mi budhiat in su coro, chi poi, a faedhare de cussas cosas, e fintzas de àteras, inue bi frocat corpos e cosas gai no faghet. E si est su "andhare a istudiare" de Tzitza, isse no ischiat ite mi fit nendhe!

Babbu, mancari ndhe li esseret falada sa mata a cadhas de triballu, no mi podiat mandhare gai etotu a "istudiare", chi fit che a si leare dae buca su pane unu famidu!

- «Cumandhat su tempus!» - faghiat babbu, dèndhesi a bínchidu pro su bisonzu. A fàghere a pastore fit!

Tzitza no mi podiat chèrrere. L'ischia chentza mancu li nàrrere nudha. Nàrrere?! E nàrrere ite?!... E cun cale atrivimentu?!... No tenia asséliu. E tandho ite médiu ndhe leo?!... Pessa ca ti pesso, millu su chi bi cheret: Istúdio deo puru!

Fata fit! S'única fit cussa, pro artziare in gradu. No podia prus pessare de abbarrare pastorighendhe e ne faghindhe mancu unu de sos triballos de babbu e ne de sa zente, de sos chi no aiant "istudiadu".

Ma s'idea mia de "istudiare" no est nàschida gai totu a una borta, chi no fia mancu fizu de "istudiadu", no! Chi cussos, innantis etotu de intrare a iscola sunt pessendhe a "ingegnere", "avvocato", "dottore", "professore" e gai; e a bortas bi at carchi póveru puru chi faghet che a issos, e comente intrat a iscola... càmbiat idea, chi totu a unu bàrriu no che la leat! Totu a una borta a mie mi fit nàschida sa gana de "istudiare" ca s'amore... e ite no si faghet pro amore? Chi si no est pro amore, a malaoza si faghet!

 

S'atunzu ifatu, chi oramai deo fia pastoredhu fitianu, apo ischidu chi Tzitza fit de àtera idea e chi a "istudiare" no bi andhaiat prus. Cuntentu chi si fit irbortada, s'isarcu meu fit finidu. Podia istare trancuillu, tantu l'aia intesu a issa etotu una die chi lu fit nendhe a sa tia, e deo fia colendhe, acurtzu, allegru che musca, chi però no li podia nàrrere mancu "ciao!" de cantu fia birgonzosu.

Ma fia detzisu gai etotu a "istudiare", balla, ca unu "istudiadu" mancu postu a paragone bi cheret cun su pastore! E si issa depiat chèrrere a mie o a un'àteru, bastu chi no esseret unu "istudiadu" che a mie etotu, tandho... Beh, si cumprendhet chi unu "istudiadu" podet istare trancuillu!

Tandho mi faghia sos contos: Si deo istúdio a mastru de iscolas... Lampu, no si agatat postu! E poi, sos mastros balanzant pagu: s'istúdiu ebbia tenent. Fintzas sos autistas, che pare pagados sunt!...

Pessa ca ti pesso, milla sa pessada bona: Istúdio a mecànicu! Bi at prus pagu de istudiare e si balanzat de prus!

Ca, emmo, su "studio" bi cheret, ma su dinari puru, lampu! Fit craru chei su sole chi su cristianu cantu prus dinari teniat e prus de importu fit. Ma a "istudiare" a mecànicu andhendhe ifatu de sas berbeghes?... E beh?!... Creides chi siat difítzile? Nono! Bastu chi siat a "istudiare", unu si podet fintzas "istudiare" a mecànicu ifatu de sas berbeghes, e no a mecànicu de pastore e berbeghes, no! De àteru!

A "istudiare" a mecànicu mi che l'aiat tzacadu in conca Gavinu fradile. Za bi fia pessendhe deo puru, ma isse mi at azuadu.

- «So faghindhe unu cursu de mecànicu per corrispondenza, mih, o Mà!» - mi at nâdu una die.

A mie no mi ch'est essidu in s'àtera origra.

- «Ma comente est custu cursu per corrispondenza, Gaví?»

- «Ahn, mih, si lu cheres fàghere! Issos za ti mandhant sas lessiones e tue che mandhas sos cómpitos fatos, a s'iscola, e poi ti los torrant currézidos, cun su votu.»

- «E inue bi est, cust'iscola?»

- «In Roma est. Za ti dao s'indiritzu deo.»

Custu "per corrispondenza" fit própiu s'iscola chi cheriat a mie. Andhe cumbénia! Gai babbu podiat abbarrare in camisa... Ei, in camisa! E deo podia "istudiare" puru. Cust’iscola fit su "Istituto Volontà". De "volontà" a mie no mi ndhe mancaiat prus e àpidos nos semus paris, chentza istare a su pentza e torra, o duiddui, a ue andhat a ue no andhat custu cursu: no andhaiat a berbegarzare e duncas andhaiat a sa filada sua.

Iscritu mi che so. Babbu no mi lu naraiat prus a mi leare su líbberu a lèzere. Ifatu de sas berbeghes, issas paschindhe e deo lezindhe. Pàsculu fit s'unu e pàsculu fit s'àteru.

No mi ammento cantos meses est duradu custu cursu. Aprovadu mi ant e fintzas su diproma mi ant mandhadu. Oramai fia mecànicu... Beh, fia "istudiadu" a mecànicu! A mecànicu mi fia "istudiadu".

- «Pudhitu!... - mi faghiat lèndhemi a befe babbai Santinu Cardu, daghi essiaimus paris a pàschere a Sa Pala de Lètere, chi custu Lètere però no fit sa mindha de Sa Duchessa de Castedhu - Pudhitu, custu chi ses istudiendhe tue est totu teoria! Sa pràtiga bi cheret! Vale piú la pratica che la grammatica! Goi e goi, mih, candho fia suta de sas armas deo...»

- «Ma bazi!… E comente tiat èssere chi balet prus sa pràtica de sa grammàtica?!…»

 

A part'e annata a fàghere su mecànicu in logos nostros no fit che a fàghere su pastore! Innantis de fàghere su mecànicu depia ischire sa "grammatica", deo!

Fia seguru. S'iscola mi aiat "istudiadu". Innantis sa "grammatica" e apustis sa pràtiga... Antzis, sa "pratica", chi sa zente naraiat pratighesa. Su "studio" meu fit una cosa chentza pratighesa. Bàstechi, innantis su "studio", apustis su triballu. Deo sa "teoria" l'ischia, l'aia "istudiada", e pro tandho fia faghindhe su pastoredhu. Sa "pratica" beniat apustis: cussu fit s'isetu meu. A part'e annata, babbai Santinu fit pastore, e fossis, antzis a seguru, cudh'idea ndhe l'aiat collida suta de sas armas... suta de sas armas, chi mi ndhe contaiat sempre de contos gai, de tzertos chi teniant su "studio" ma no fint bonos a fàghere nudha. A sa zente deo za no l'aia intesa mai chistionendhe de "grammatica" e ne de "pratica": in s'arte de si mediare in sos bisonzos no bi fit custu "Como istúdio e de inoghe a deghe annos lu fato". Sa muta za fit de si canzolare gai, a cagallente, nendhe, sempre nendhe, petzi nendhe, chentza fàghere mai nudha petzi "teoria"! Fata cheriat, sa cosa! Gai, mih, pessendhe e faghindhe, nendhe e faghindhe, faghindhe chentza nàrrere:

- «Mutu, mutu no istes a chistionu - avertiant sempre -, ca sinono no ndhe faghes de faina!»

Ca a istare nendhe, sempre nendhe, lezindhe, sempre lezindhe, iscrindhe, sempre iscrindhe, fintzas s'àinu de sa gana de cagare si che fit mortu.

Ma za no resessia a cumprèndhere custa chistione chi fit prus importante sa "pratica" chi no sa “grammatica”! Depiant èssere duas cosa iscrobadas chi arguai a fàghere a paris!... Ca si faghent a paris... calicunu ndhe morit de sa cuntentesa...

Eh! Eh!... Gai nono, eh! Su "studio", s'iscola est una cosa “seria”, su triballu gai etotu, chi si unu ndh'est cuntentu tandho ite "serio" est? Tandho s'iscola no tiat èssere prus iscola, chi ite iscola est si s'istúdiu piaghet? Male, mih, tandho fintzas a s'àinu meu fit piàghidu a istudiare!

Triballu e "studio" che ozu a pedhe, chi si unu "studia" no triballat e si unu triballat no "studia". Nois za lu teniaimus su triballu, ma... sa zustíssia! Unu disisperu fit! Babbu mi ndhe cheriat bídere fora e deo gai etotu e s'iscola bi fit pro fuire.

In cudh'iscola "per corrispondenza" apo fatu un'iscoberta... Ma no timedas za no apo imbentadu nudha! Apo iscobertu chi "per corrispondenza" podia "istudiare" de totu.. Beh, a berbegarzare nono, no bi podiat èssere! Si podiat "istudiare" de totu: petzi sa làurea unu no si podiat leare.

Tandho sa passione mia... Beh, sa passione mia fit Tzitza. Petzi su númene no mi pariat bellu che a prima, ca... ite fit custu Tzitza?! Bella, issa za fit bella, chi prus bella no bi ndhe aiat àtera, e antzis fit sempre prus bella; ma cudhu númene!... Pariat "ciccia"! Za l'ischia chi cheriat nàrrere "Francesca", chi sa zente istropiaiat totu sos númenes... In conca mia li aia cambiadu númene; ma mancu "Francesca", chi pariat tropu Frantzisca: Franca, ca fit prus bellu!

Sa passione mia fit Franca, chi però custu númene no mi pariat gai comente e nendhe "francu s'ozu santu", o "a pàsculu francu" e ne "betare sa franca". Ma candho cheria nàrrere una peràula bella, sa prus bella, naraia "Franca", chi a issa, poi, bi l'agataia in donzi pàzine chi lezia, e daghi no tenia it'e lèzere, o candho no faghiat, chi lu bidia deo etotu, sa mente mia che fit sempre cun issa, pessendhe a cosas chi... fint bellas ebbia.

Sa passione mia, de robba de "istúdiu", tandho la tenia pro sas màchinas. Tandho totu su mundu, su progressu, su benèssere, totu a motore pariat! A cantu ndhe sebertaia deo, unu tandho fit importante si ischiat a leare sas màchinas, si connoschiat totu sos motores, chi fintzas su fragu de su purma fit diventadu bellu, petzi chi nos faghiat a gana mala, ma fit bellu etotu! Menzus puru poi si faghia su paragone cun sas cosas de su mundhu nostru, chi... no bi aiat paragone! Su mundhu nostru no fit a motore. A pastorigare berbeghes no fit una cosa de ténnica, de mecànica... Mecànica?! Ohiohi! Sa mecànica nostra fit unu cantu de linna forte chi serbiat a frenare su carru! No si podet nàrrere chi sa mecànica, cussa de sos líbberos, apet azuadu a ispínghere su carru: fit una... mecànica, cussa puru!

Si fit a tzapare binzas... fit a tzapu! A carrare linna fit a carru, o cun s'àinu, o fintzas a pala, chi fit a codhu. E fit malu a batire linna a codhu, mih! Pessade chi sa linna a pala petzi la batiant sos pòveros chi no teniant mancu àinu. E chie fit pagu pagu lughidedhu e teniat àinu... bellu paru, mih! Nois za l'aimus, una tzurra betza fit, dae candho fia minore deo, betza cadrudha che fit e pariat campendhe pro mi ndhe pagare deo, ca mi aiat postu sinnale candho fia criadura. S'àinu nostru fit reberde che... àinu! Mi ndhe aiat dadu duas de cadhas de fele! E candho no istaiat frimmu a lu barriare, e candho l'ispendhentaiat su bàrriu e si li narazis «Issi s'à!...» si poniat antzis a caminare prus lestru; e candho che colaiat ororu de caminu in cudhos trèmenes artos chi pariat sempre a punta a che rúere, e... za est a nàrrere chi faghiat a lu frenare o a lu pònnere in motu che una màchina o a l'istertzare, abberu abberu!... S'àinu puru teniat sa volontade sua.

Sa mente mia istaiat sempre fuindhe a ue bi aiat progressu, cosa chi podia fàghere andhendhe a cadhu a s'àinu, tantu sas furriadas las faghiat chentza istertzare deo, e candho assupria a su logu s'àinu si frimmaiat solu, chi l'ischiat fintzas s'àinu a ue fimus andhendhe!

Sa mente mia istaiat fuindhe, chi comente mi beniant cudhas lessiones dae Roma sa mente mia puru afilaiat... pariat chi l'ischia, deo, a ue fia andhendhe!

 

Unu sero fia ghirendhe dae S'Origredha e candho ndhe fia in Sos Berreborcos petzi che bido unu muntone de zente in sa sedha de Cunventu in campusantu.

Su sole che fit betadu dae ora, fit irmurinendhe.

- «Ello ite lampu bi at?... - faghia deo, pessendhe - Ello chie est su mortu?... Ma... un'interru a cust'ora?!...»

Daghi che fia acurtzu, petzi che bido una chedha de zente in su piatzale de campusantu, totu abbaidendhe una cosa chi bi aiat; àteros pagos che fint acadhados a su gantzellu e duos che fint subra de sa domo mortuària muntenindhe un'antenna. Frimmo s'àinu, lu zughia barriadu de linna:

- «Ahi!... Ello ite est, custa cosa?»

- «Sa televisione, mih! - nachi - Proendhe la sunt.»

Sa televisione fit. Za l'aia intesu chi nachi bi fit sa televisione. Ma chie ndhe aiat bidu mai?! Un'ispantu chi no bos naro mancu s'àtera! Su sero, iscurighendhe, fint proendhe sa televisione, subra de sos mortos.

Un'àteru sero, gai etotu fia ghirendhe cun s'àinu, e in sa carrela de Nardu... Ei, sa carrela de Nardu, naraiat sa zente, chi sos de Comuna ebbia faghiant sas cosas a órdine... No: "istudiados" sunt! "Piazza Quattro Novembre", "Via Vittorio Emanuele", "Corso Umberto"... In sa carrela de Nardu azummai no bi aiat logu a che colare, de su muntone de sa zente chi bi fit acudida, totu sétida in terra, a buca abberta, abbaidendhe a sa televisione. Comente che so coladu apo frimmu s'àinu, chi lu zughia barriadu de linna, chi tantu, s'àinu... petzi candho l'irbarriaimus bogaiat una debberone súlida, comente e nendhe "Lampu cantu àinu so!»    Deo mi so tratesu annotendhe. No mi ammento ite "campanile" bi aiat tandho. Ma su sonu de cussa campana za mi l'ammento, chi est su de como etotu. Comente che so lómpidu a domo, irbàrrio s'àinu...

- «E a ue ses torrendhe a tucare, goi impressidu?!... - nachi mamma. - Goi e goi, in sa carrela de Nardu!...»

- «Ih, mai si torret a iscampiare!... Como!... Pàsadi, pasa, ca ses istracu, no bi andhes!»

Istracu emmo, lampu, cun prus de bàtoro chilómitros fatos a pè, ma... Lampu a bella chi fit sa televisione! Una die lu conto a babbu:

- «Ohi!... – nachi isse - arratza de cosa chi est, custa televisione!... E no l'apo bida deo puru, in Bolòtene?! Est che a unu tzínema etotu!»

Deo nendhe chi sa frigura la trasmitiant dae Roma... Ello dae ue, sinono?... Deo chi ei e isse chi nono.

Sos ricos si ant postu totugantos sa televisione in domo e pagu apustis si l'ant posta sos tzillerarzos puru. Sos tzilleris fint abbertos pro totugantos… pro sos chi bi podiant andhare nessi cun chimbanta francos in busaca. Sos de domo mi ndhe aiant sempre postu male de su tzilleri: «Menzus nos lu bufamus in domo, mesu litru de binu!» - faghiat babbu. E gai su tzilleri prus de una borta, ma no a medas bortas, daghi cumbinaiat de bi bènnere una pessone, lu faghiant de una domo a s'àtera, chi de gai bi aiant de intrare sas féminas puru, in su cómbidu, nessi a pònnere régula daghi bi aiat bisonzu. Ma su tzilleri de sos tzillerarzos fit azummai controidu a sas féminas e a sos ispiantados. In domo fimus ispiantados: mancari, sa cosa bi l'aimus, ma su dinari nono. E in d-unu mundhu chi andhat a dinari, totu a dinari, petzi a dinari, chie no at dinari istat che incravadu. Bàstechi, a intrare deo a tzilleri fit che a intrare unu cane a crésia. Chimbanta francos sos annos fit pagu: su casu berbeghinu fit a seschentos. Su nudha fit prus pagu puru.

Ma sa conca mia fit cambiendhe e pagos annos apustis za no bi at a àere bisonzu mancu de chimbanta francos pro mi catzare su disizu de intrare a logu de divertimentu.

Pro tandho mi che fit intrada in conca sa televisione e a su tzilleri b'intraia su matessi. Istaia sétidu a un'ala, totu birgonzosu ca.. unu chi no zughet dinari no "cumandhat" nudha! Petzi istaia a ogros a sa televisione, bufendhe dae cue... E si est a còghere, su bufare no coghet ebbia sos ispiantados, chi su bufonzu est bufonzu! Petzi chi sos chi no tenent dinari no cumandhant a bufare. E ite cumandhant, issos?!

Candho cun Màrio Leone, chi como est emigradu, andhaimus a tzapare paris, a zoronadas càmbias, a sa binza de Su Cónchinu, leaimus sempre su chistionu de sa televisione. Sos chistionos de sa televisione leaimus. Custa si, chi fit televisione!... Lampu a meraviza chi nos pariat! Za no l'aimus mancu imbentada in bidha, no! E ca sinono, sos chi bi essiant za fint gai, a putzidha, che a nois! Raju a bene chi depiant istare cussos! Sempre cun su risighedhu in laras istaiant!

- «Fulanu che leat unu millione a sero!» - faghiat Màrio Leone, chi fit prus informadu.

- «Lampu!... Za est nudha!...»

- «Cussu est nudha! S'àteru sero, a Campanile Sera, unu at bínchidu no mi ammento cantos milliones!»

- «Abberu mi ses nendhe?... Lampu! - faghia deo ispantadu, frimmèndhemi de tzapare, cun s'arba arrumbada a sa màniga de su tzapu, abbaidendhe a logu, cun cudhos ogros frimmos che a candho bidimus a dópiu, pessendhe a totu cudh'ira de dinari - Lampu, àteru e che a nois ndhe mórigant, dinari, cussos!...» 

Pariat chi a s'ala de sa televisione su mundhu fit totu una cucagna, ma no che a s'àrbure de sa cucagna chi faghiant in bidha a Santu Nicolau, no! Chi sos annos mancu festa a isse fint faghindhe, prus, petzi totu emigrendhe. Ma candho la faghiant, in sa cucagna, chi fit unu puntellu artu e nébidu untu a ozuseu, che apicaiant unu rezipeto e duas sartainedhas, chi a bi pigare fit... arratza de cucagna! In cudhane za bi fint sos milliones a ispitadas de pè!...

In televisione bi essiat unu mundhu... chi fit totu una cucagna, una cosa chi, si no fit istadu ca la fimus bidindhe in sa televisione, tia nàrrere chi la fimus bidindhe in binòcolos. Bi aiat de ammadurare de ogros de abberu, che cosa chi petzi si podiat disizare... Beh, disizare ebbia nono: si podiat fintzas... Coromeu si che fimus istados in cue!... Ih, a bellu! Coromeu si fimus istados nois che a issos!...

Pompiaimus a sa televisione gai mih, a buca abberta, chentza mancu pèrdere una "virgola"! E poi, e benernindhe candho essiant: lis tzocaiant sas manos un'ira! Cussos si, chi fint zente de importu! E poi comente faedhaiant!... Tantu za faedhaiant gai, a putzidha, che a nois, in sardu... uhm, in dialeto, chi emmo!... Totu in italianu! Ma bene, mih! Mancu un'irballu mai faghiant! Chi nois pariat chi... Pariat?!... Nois no ischiaimus mancu a faedhare, pariat chi no zughiaimus limba!

- «Fai vedere la lingua!... Ahn, lo vedi che ce l'hai?!»

Za la zughiat sa limba, cudha criadura puru, ma... Emmo, si fit gai in fora, cun sa zente, o cun sos cumpanzedhos, za la bogaiat sa limba, a nàrrere fintzas tzuca daghi li daiant ifadu. Ma in iscola, lampu!... Bi cheriat sa tenatza a ndhe li bogare "una parola", chi... «Se parlasse, io lo promuoverei: ma non parla! Non parla: è una disperazione!»

Lampu cudhos de sa televisione za la bogaiant sa limba! Pro sete faghiant! Fintzas sos pisedhos minores, mih, gai totu in italianu, mih! Ih, a bellos chi fint, cussos! Cussos si, chi fint istudiosos e intelizentes, e no che a nois, concas de àinu, chi aimus fatu fintzas sa "quinta" e no ischiaimus ancora a faedhare!... E ca sinono, daghi lis faghiant una dimandha za no ischiant it'e rispòndhere!... Coromeu si fimus istados che a issos!...

Ma su chi nos piaghiat de prus fit candho essiant a cantare, chi no fit gai a bomborimbò e ne a lellè. In televisione no bi ndhe faghiant de garas pro zente "arretrata": cantaiant totu "canzonette" chi bi andhaiat totu sennores, mih! E dinarighedu, poi!...

- «No mi ammento cantu at bínchidu Fulanu a Canzonissima, ma un'ira, mih!... - faghiat Màrio Leone, chi a sa televisione bi afilaiat donzi sero - A l'ischis cale cantzonetta at bínchidu ocannu? Marina at binchidu. Lampu a bella chi est!...»

Sas "canzonette" a mie mi faghiant issentire ca... totu de "amore" faedhaiant, mih! Cue mi che cheria, deo, mih!...

- «A nos lu comporamus su Canzoniere de ocannu, chi bi sunt totu?»

- «Ei, midantzegu, a lu comporamus!»

Su "Canzoniere" lu bendhiant in bidha puru, chi su "progressu" fit lómpidu a totue. Bi tenia passione a sas "canzonette" deo, chi ndhe cantaia sempre, candho fia solu, chi mi ndhe ammentaia de cudhas chi cantaiant in s'aràdio dae candho bi l'aiat batidu Pepe a sartoria. Mi piaghiat a istare cantendhe, candho in sardu e candho in italianu, ca in sardu puru za ndhe ischia, gai comente intendhia. Ma... mancu a paragone! Cudhas fint prus bellas, prus menzus! E poi, no fint mancu che a sas cantones sardas, no, chi faedhant de tantas cosas, fintzas de ríere, comente ndhe intendhia a mamma e babbu: cudhas fint totu "canzonette" de "amore", chi fit... Ih, a bellu chi fit! Cue mi che cheria deo, mih!, chi che tzacaia sempre in mesu a cudha Franca! E no faghiat, no fit gai bellu, a cantare de amore in sardu, pariat chi no fit bellu ca... sas peràulas sardas pro faedhare de amore no... Emmo, za ndhe ischia in sardu puru, unu muntone, de cantones de amore, e bellas za pariant bellas, ma... gai bellas che a sas "canzonette" no... peràulas gai bellas, de amore, mih, no bi ndhe aiat in sardu! Chi poi in sardu donzi peràula est una cosa, una cosa chi connosches, e... Ohi, totu che pare a la nàrrere in italianu!... Cun custas "canzonette" azummai fia diventadu "poeta" deo puru.

«Como iscrio duas cantzonetas e che las mandho!» - mi faghia su contu deo, cumbintu chi àteru e chei cussas de su "canzoniere" ndhe podia iscríere! Chi cussas no mi pariant mancu gai cosa de ispantu, petzi chi cantadas fint prus bellas... «A che las mandho!» - pessaia deo, e si mi paraiat in dainanti... No, no bos naro ite, tantu bos ndhe rides! «Ei pro bi assuprire!» - pessaia deo. Unu disizat de su chi no tenet, si no est cuntentu de su chi tenet.

De totu custu però no ndhe naraia cun neune, petzi cun Sant'Antoni de Padova, che a unu chi zughet beste de colora in busaca pro bínchere a su zogu.

Toco e iscrio duas "canzonette". De iscríere... za ndhe aia fatu sete annos! No est chi l'ischia bene, ma za mi arranzaia. E pro contu de amore… Eh! Eh! Eh! (ma custu Eh! cheret nâdu boghèndeche sa boghe a crebadura, ca sinono no paret meda), Eh! Eh! Eh! cudha si, chi si nierat Franca! Àteru e che comente naraiat sa "canzonetta" de "Marina" andhaiat su coro meu, daghi mi cumbinaiat de abbojare a Franca, o fintzas de la bídere dae tesu! Peràulas de "amore" za bi ndhe apo postu, mih!

Iscrio cudhas "canzonette", "naturalmente" in italianu... Naturalmente?... Beh, oramai “naturalmente"!... Ma comente "naturalmente"?!... Ohiohi, daghi tenia sete annos una borta za aia iscritu bàtoro versos in sardu, chi pariat cussa sa limba mia: ma los aia iscopiados dae S'Ischíglia. Ma oramai su sardu... su dialetto... Putzi su dialeto in televisione! Candho mai!...

Bàstechi, che mandho cudhas duas "canzonette" a sa "Rai, Radio Televisione Italiana". "Cantante" no podia èssere, chi sa boghe mia batit abba; "cantautore" nemmancu; lassemus de totu sas àteras cosas chi si podet èssere de sas chi essint in televisione, chi no fit mai possíbbile de èssere gai deo: ma nessi "autore" podia èssere, ite diàmine! S'italianu... za l'ischia deo puru!...

Pessade cantu cheret nàrrere a zúghere sa limba... la lingua! Beru chi ancora no l'ischia gai bene. Emmo, za l'ischia, ma... a lu faedhare... no l'ischia faedhare gai bene, no aia imparadu a faedhare, ancora... chi a "parlare" parlaia pagu, prus pagu puru de candho fia in iscola. In dialeto ebbia faedhaia meda e no irballaia mai. Ma in dialetto... puh, fintzas s'àinu meu l'ischiat, azummai! Su bellu fit in italianu, a "parlare" ca... "il signore" si bidet in cue!

A iscríere, petzi bi fit babbu chi carchi borta iscriaiat in sardu, cantones sardas in sardu, chi pariat chi carchi cosa si podiat iscríere in sardu: ma fint cantones, no fint mancu "poesie", no! E pro totu s’àteru su sardu... est "arabo".

Lampu, però, deo a l'apo fatu s'inzertu! Sa RAI no mi at mancu rispostu! Ma no bi aiat prus bisonzu de che èssere a s'atrollada cun sa RAI puru, tantu sa conca mia che fit cudhane, chi aiat zumpadu su mare, chi totu su chi podiat èssere "civile", "superiore", si cumprendhiat chi no lu podia agatare zirendhe sos sartos de bidha.

Sa conca mia che fit cudhane. Daghi zogaimus, sos pisedhos, unu si setziat in carchi iscalina, s'àteru li poniat sa conca subra de sos benugros a bi la muntènnere cun sas manos in ogros chi no aeret bidu nudha, s'àteru, e su de tres brincaiat a cadhu de su conchimuntesu e ogriserradu e dimandhaiat «Cantos cun custos?» boghendhe sos pódhighes de sa manu. A ndhe teniat de s'àsiu, cudhu, de pònnere a suta, inzertendhe cantos pódhighes aiat bogadu s'àteru! A pònnere a suta fit! E zio Chichinu sos boes los prendhiat sempre a conca, a corros, in sa màchina de ferrare, candho lis poniat carchi pinna a pes. E daghi nos gherraimus, sos pisedhos, binchiat sempre su chi aferraiat a s'àteru a conca. Logu díligu, sa conca, lampu! Calicunu li naraiat "sa cabbina" e sa zente, daghi unu no fit a sinnu sanu, li naraiat chi «A ue li andhat sa conca li andhant sos pes».

Sos pes mios a ue depiant andhare? Sos pes nostros... Sa conca mia che fit cudhane, in su mundhu chi bidia... in binòcolos. Gai cue cue mi pariat!... A unu tziedhu sos zòvanos za lu leaiant a befe, ca nachi candho essiat cudhu de su "telegiornale" isse li rispondhiat sempre «Bonassera!» Gai li pariat, cue cue! Ma cussu no bi at emigradu, e mancu a sa RAI at iscritu, chi fossis no fit mai mancu andhadu a iscola, e fit cun d-unu pè a runcu a sa fossa, chi a custu puntu paret chi sa conca ponet ifatu de sos pes.

Sos zòvanos fint totu emigrendhe. E a chie zughiant sétidu a cadhu? Annos e annos apustis apo ischidu chi a cudh'ala de riu... sos annos, tandho, nachi bi fit su "sviluppo" a ispitadas de pè, su "boom economico", nachi, una cosa chi, daghi iscópiat, a chie ferit féridi!

Torrendhe a su contu, sa RAI no mi at mancu rispostu, e za l'aia cumpresa chi órrios de àinu no pigant a chelu. Ma deo no mi l'apo dadu a coro: fossis mi faghia su contu chi a "chelu" no si podiat intrare, pro tandho, o chi fossis si podiat intrare dae àter'ala puru e fossis bi cheriat àteru "istúdiu". O fossis bi aiat àteru.

Sa conca mia tandho fit unu furraghe. In sos muros... mios si bi fit mustrendhe un'àtera abberta, che fit ruindhe un'àtera... foga. Pro fàghere àteros muros. Sa zente, fossis ca medas bortas si ndh'essit a sa russa, o ca tenet àteru de pessare, chi medas bortas no tenet mancu tempus a manigare, tiat nàrrere chi mi fit benindhe bidhídhiris a conca. Mah!... At a èssere!

In domo nos aiant postu s'abbitúdine de andhare a missa sa domíniga: «Menzus a crésia chi no a su tzilleri!» naraiant sos mannos, ca nessi una peràula de bonu s'intendhiat, chi za bi ndhe cheriat medas... Ma custu de andhare a crésia no lu teniant a tropu. Beru chi, candho fia minore, a mie mi mandhaiant fintzas maza maza, ca no fit sempre chi bi cheria andhare, ca, emmo, a istare cun sos cumpanzedhos za mi piaghiat, ma ndhe tenio birgonza daghi mi sapia male bestidu, netu ei, ma tapuladu, chi fit azummai donzi borta. Si fit issos, sos mannos «Eh!... - nachi - a crésia puru si bi andhat candho si podet fàghere!» Ma su pisedhu lu podiat fàghere sempre, ca est pisedhu, petzi chi serbiat a sos mannos. Pro contu de relizone bi creiant, ei, ma no de fàghere machines, chi contaiant sempre, lèndhelu a befe, de cudhu chi che li fit bortulendhe su carru cun sos boes in d-un'úrbidu malu e...: «Nostra Sennora mia!» nachi, at artziadu sas manos a in artu e bortuladu che li est, su carru!

Si est babbu, no timiat a rispòndhere a su preíderu puru, chi una borta nachi cheriat unu cartu de trigu a donzi massaju pro comporare a Santu Sidore nou, ca nachi su betzu fit tropu pesosu: «Za lu leamus nois, a codhu!», nachi babbu, e cumbintu at totu sos massajos a no li dare mancu ranu.

Si fit sa zente, faedhendhe a s'acua, medas bortas za teniat resone; ma in crésia nono, chi in cue puru petzi faedhat su preíderu. A lis pònnere régula, in domo, bi fit sempre su bisonzu e candho andhaiant a missa su prus fit a missa de chito, chi nessi in zerru fit a oras chi sas cosas si bidiant pagu, ca no est chi sa robba bona si la poniant issos. E poi sa domíniga no sempre, antzis azummai mai, fit pro issos die de pasu. Su cristianu no fit fatu pro sa domíniga, e ne sa domíniga pro su cristianu. A sos cumandhamentos lis aiat dadu un'arranzada su bisonzu, chei cudhu Bolotenesu chi de su "Credo" che at bogadu a Póntziu Pilatu e bi at postu a compare Billia.

Cosa chi a mie mi pariat male fatu. Daghi apo comintzadu a atuare a su cumportamentu issoro, oramai babbu e mamma mi pariant barduletes betzos de arrimare. Neune mi aiat nâdu mai chi cun su babbu e cun sa mama si faghet gai e cantu a su bisonzu, nostru e de sa zente, chi fit fizu de babbos cun númene e sambenadu in líbberu perunu lu aia lézidu mai; e si medas bortas babbu e mamma ndhe aiant fontomadu calicunu, de custos babbos, oramai sas cosas de importu no beniant dae buca issoro. Su bisonzu fit fizu de sos pecados, de sos pecados nostros.

Candho su fogu si fit pesendhe, comente si fit allutu? Sa dotrina l'aia irmentigada gai comente l'aia imparada, dae candho bi andhaimus a ríere, chi fit su chi cumprendhiaimus.  Ma cudha dotrina fit mala a intrare in conca. Sétidos in cudhos bancos de sagristia totu a su tàmbula tàmbula, nos faghiant repitire deghinas de bortas cudhas peràulas!... chi petzi cudhos corpos de bacheta de ozastru nos restaiant in conca. Un'iscola, mih, cussa puru!

Che cosa fata pro sa zustíssia, imparada a peràulas, a sa mindhafuto, tantu pro ti fàghere a "cristiano d'ufficio", cudha dotrina petzi nos aiat lassadu s'ormina, in conca. Ma, e de allu!, inue bi est s'ormina su chi bi est coladu bi est coladu. Ma si fogu si bi at pesadu, dae cuss'ormina si at a èssere pesadu?

Unu sero fia in domo. Ap'àere tentu batórdighi annos. Esso a fora a fàghere cosa...

- «Ma!... Ite so faghindhe? Si fato custu no poto fàghere cudh'àteru!...»

Aia iscobertu chi no si podiat fàghere una cosa gai pro abbitúdine: o fit zustu a la fàghere, e tandho cheriat fata, o no fit zustu e no cheriat fata, e chi si ndhe faghia una no ndhe podia fàghere un'àtera. No podia prus èssere "cristiano d'ufficio".

No podia prus èssere cristianu comente narat sa zente, chi narat cristianu pro no nàrrere animale. Totinduna aia iscobertu sos pecados. «Custu est pecadu!», mi faghia su contu deo. «Cust'àteru est pecadu!» «E custu, pecadu at a èssere?» Totu su chi tocaia o chi naraia o chi faghia o chi pessaia podiat èssere pecadu: no si sarbaiat prus nudha.

Mi che fint rutos subra sos pecados, unu muntone, un'ira, chi no resessia prus a mi ndhe illertire. Mi che fint rutos subra cudhos pecados de sa "lotrina". A minore timia a mòrrere, ma como su badhirone meu fit a mòrrere in "peccato mortale"! Chi oramai aia imparadu a mente cales fint sos pecados "mortali" e cales sos "veniali". Cosa pertzisa, cue puru, balla!...

Ma prus puru timia de faghere, gai chentza mancu mi ndhe abbizare, su pecadu mortale prus mannu: «Ma la bestemmia contro lo Spirito Santo non sarà mai perdonata!»

Pro custu za no bi aiat rimédiu, mih!

 

Su Vanzéliu l'aia lézidu a tantas bias, chi mi lu leaia ifatu de sa berbeghes. Sas peràulas chi lezia no fint mancu sas peràulas créschidas paris cun megus. No fint sas peràulas de sas cosas chi aia tocadu, bidu, fatu e nâdu, chi Zesugristu puru at preigadu totu in italianu, mih!... Ca fit italianu isse puru, mih!... Ah!... e ite si bi aiat àpidu carchi mastru o professore sa die chi est bénnidu s'Ispíridu Santu a faedhare a sos Apóstulos, chi nachi donzunu fit faedhendhe sa limba sua! Totugantos botzados los aiant, ca... "Si parla in italiano"! Chi fintzas Deus, como, mih, totu in italianu faedhat... No: est chi no cumprendhet su "dialetto"... O si bi aiat àpidu carchi preíderu... Beh, si fit istadu preíderu s'Ispíridu Santu aiat faedhadu in italianu, ca «L'italiano lo capiscono tutti»!

No fint sas peràulas de sas cosas créschidas cun megus, chi sa zente naraiat frastimu, o irrocu, e ischia ite cheriat nàrrere, chi fintzas deo bi aia irrocadu.

Una die fia ifatu de sas berbeghes, in Su Matebitale: e no mi est pàssidu de àere "bestemmiato contro lo Spirito Santo"?!... Mai l'aere fata a mi pàrrere gai! Za mi est costadu! De sa die so istadu nessi duos annos chi mi andhaiat sa limba sola sola, a contu sou, nendhe otora «Dio sia benedetto» pro che samunare cudha "bestemmia"!...

E beneitu siat Deus! E maleitos totu sos dimónios, no cudhos chi nachi zughent sos pes de becu, za s'ischit chi cussos sunt malos... chepebbecu, ma cudhos chi zughent pes de cristianu, chi no zughent ne fragu de súrfaru e ne fragu de pes, chi in parte issoro suerat àtere! Unu badhirone chi no bos naro mancu s'àtera.

Fintzas a tandho fia birgonzosu e prus de una borta apo intesu a mamma nendhe «Eh, gai cheret, chi boghes sos corros!…», ca su birgonzosu sa zente lu pessat che unu cocoi, chi candho andhat bogat sos corros… Ma como, cun totu sos pecados chi tenia e cun sa timoria de no mi sarbare, mi tocaiat a bogare... sos corros deo puru!

Pro andhare a crésia sa domíniga no faghiat a pessare a neune, ma a bi andhare àtera die puru, prima chenàbura de mese, gai a die distinta, no fit debbadas!... Ma no mi depiat importare prus nudha de su zúdigu de sa zente. Prus nudha mi ndhe importaiat. Totugantos creiant chi mi faghia a preíderu. Neune ischiat chi in su coro meu bi fit Franca. No chi a mi fàghere a preíderu no bi apa mai pessadu, ma mi est pàssida sempre una cosa istrana, e no ca cheria bene a Franca, no, chi però cussu fit s'amore chi cumprendhia menzus. A fàghere a preíderu nono, ma... Tocade, ride! Ridebbondhe!

 

Zuannantoni che fit emigradu a Zermània ca in bidha, a zoronadedhas e àinos de linna, no bi la faghiat prus. Fizu de póveru, antzis de pòvera, no teniat mancu babbu. A triballare za triballaiat che àinu. Beniat a domo sos seros a passare ora a chistionu, ca bi teniat ballassa cun nois, e a bortas lu chircaimus a sa zoronada a ispilire olia. Isse no pasaiat mai, mancu in domíniga. Si aiat fintzas comporadu una domo, betza, e duos àinos pro carrare linna a bèndhere: ma àteru mezoru no resessiat a ndhe fàghere. Pariat chi bi aiat unu filu de isperàntzia a emigrare. Emigradu at. A Zermània. Aiat lassadu sa muzere ràida. Sughestantu fit nàschidu su fizu e un'istiu fit torrendhe a bidha, paris cun sos bighinos, emigrados issos puru.

Fint allegros che musca a sa tucada dae inie: Pepinu Filia si aiat comporadu sa màchina, una bella màchina, che a medas àteros emigrados, chi cussu fit su primu mezoru mannu, chi medas no resessiant a mezorare àteru, o gai naraiat sa zente ca apustis de tantos annos no resessiant a si ndhe torrare.

Bella sa màchina! Como Pepinu za no andhaiat prus a cadhu a s'àinu: che ndhe aiat coladu de tempus dae candho fit porcarzu! Podiat bragare puru, bestidu de sennore, in "cravata", e postu de màchina, chi màchina gai in bidha no ndhe teniat neune. E chie che a isse?! Daghi ndhe fint in Itàlia, in s'autostrada "del sole", un'atapada e mortu su fizu de Felítzita! Mortu Zuannantoni.

No fit prus die de festa, in bidha, che a candho donzi borta chi torraiat emigrados sa zente acudiat a los saludare, a los dimandhare si aiant bidu de sos parentes, a bídere comente istaiant, si lis aiant dadu relassione, si fit abberu chi fint sanos, si fit abberu chi fint triballendhe, si fit abberu chi no aiant tentu dannu, si pro piaghere bi che lis leaiant unu pischedhu de casu, o nessi un'imbóligu de durches o un'ampulla de ozuermanu.

Sa die sa zente fit totu salarzada, chi salarzu gai petzi mi ammento su de sa borta chi che fit essidu su purma cun sete operajos in Prenarza a bolu fintzas a s'istrada de zosso, e sa borta chi si fit bortulada sa màchina de Anzelinu Mulas prena de zente in S'Adhe de Santu Ainzu, cun totu cudhos mortos e feridos una borta e àtera.

Zuannantoni fit mortu. Ma no pariat abberu. Ei, mortu fit! E cantas bortas fimus istados paris! E cantas bortas aimus chenadu paris, triballadu, chistionadu, brulladu! «Tràtami bene candho so biu - naraiat isse - e daghi so mortu fuliamiche a su muntonarzu!»

Sos tumbinos de màrmaru naschint in conca de sos ricos.

No mi pariat abberu chi fit mortu isse. Eijei!... Mortu fit! Pariat chi mi che aiat rutu una roca subra de su coro.

S'Evanzéliu lu aia lézidu a tantas bortas... "Giovannantonio, dico a te: levati!"

Ma... Ma ite?

Sas peràulas... "la parola"... sas peràulas de sos líbberos, de su líbberu, sas peràulas no fint sas peràulas de sas cosas! Fint sas peràulas. Peràulas fint! Emmo, za mi fit cumbinadu de nàrrere una peràula ca pariat chi sinono no si agataiat sa cosa, ma àteras bortas naraia una peràula e... nudha fit! Pane. Pa, ne. P, a, n, e... Ma proite est gai?! Ite lampu est?! E proite cheret nàrrere cussu?! P, a, n, e... Pariat una cosa chi zughíndhela in manos si che fit iscontza, no fit prus nudha, si che podiat fuliare. Manighendhe ebbia, cudhas perras de cosa bianca fatas de farina de trigu faghiant torra pane, chi fit cosa fintzas chentza peràula e serbiat a fàghere peràulas puru.

Su mortu ndhe l'aiant batidu, e sa mama, sa muzere, sos parentes, sos bighinos, sa zente, lu teniant in domo sua, pranghíndhelu, e mammai Anzeledha atitèndhelu, ca sos mortos los cantaiat issa. Su contu meu fit a lu torrare a biu candho su preíderu andhat a sa domo a che lu leare, su mortu. A úrtimu, candho fia a punta a fàghere cudhu meràculu.. e no mi so irbortadu?!... Sas "peràulas" mi sunt mancadas!…

- «Giovannantonio, dico a te: levati!»

- «Ahi!... ma comente?!... In italianu faedhat, custu! E ite meledu li at pigadu? Preíderu isse s'impessat!...»

- «E idea bona lu zughet, a fàghere unu meràculu!...»

Sa zente, sos chi no lis doliat a tropu, si fit totu posta a ríere si aiat intesu nendhe cosa gai, chi no fint sas peràulas de sa zente, de sa bidha, de sas cosas, chi cussas no sunt peràulas de fàghere meràculos! E ne preíderu fia, deo, chi su preíderu no est un'ispantu a faedhare in italianu, ca isse... est preíderu!

A Zuannantoni che l'amus acumpanzadu a campusantu, chi bi fit totuganta sa bidha a s'acumpanzamentu. Gana de fàghere meràculos no mi ndhe at torradu prus e "nella parola", in sas peràulas, sos "berbos", no... No so majarzu! Dae tandho, e dae innanti puru, a sos meràculos bi pessat su "Assessorato alla programmazione ed alla rinascita" chi tandho, sos annos, mih, fint totu a su faghe faghe, che a como etotu, a ira a ira, totu "programmando", totu iscrindhe chi nachi bi aiat "un posto anche per te", pro torrare a fàghere a nàschere sa Sardigna, chi difatis sa zente est sempre emigrendhe e sighindhe a mòrrere emigrada, chi de Illorè ebbia bi ndhe at mortu nessi àteros deghe, chie in Zermània, chie in Canadà, chie in Austràlia, chie in Bérziu, chie in Frantza. Chi a "le parole" bi crent, issos, mih, sos de su "Assessorato"!

 

S'ideale meu tandho fit a "diventare buono", a fàghere a bonu. Istaia atentu a no fàghere cosas malas, acoghi no fia bonu a fàghere cosas bonas... Daia sempre tentu a no nàrrere peràulas malas, chi fint malas a mòrrere, lampu! Sas peràulas malas in sa vida nostra pariant casu a aunzu cun pane: «E bae innoromala, chi andhes!», «Cola!... In su culu de s'agu chi ti colent!», «Bae!... Sa tucada de su fumu chi fetas!» Cudhos irrocos andhaiant e torraiant pro donzi cosighedha, contra a cosas, animales e zente e santos, chi pariat chi donzi cosighedha de rugadis li agghejaiat sa ferida, a sa zente, una malandra sempre abberta, che a sas malandras de sos àinos, chi sos ainarzos zughiant carrendhe linna, a fortza de los pitigare su sedhone. Fintzas gai, solu a sa manizada, a meda zente pariat chi li artudhaiat sos pilos e li moiat sa limba a irrocare e donzi cosa andhaiat in rima cun carchi irrocu, pariat chi àteru rimédiu no bi aiat. Sa limba de sas feridas e de sos irrocos fit, sa nostra!

In totu su chi lezia de irrocos za no bi ndhe aiat, de peràulas malas mancu a nàrrere una! Un'àtera limba!

«Com'è possibile a parlare bene in dialetto?!...» - mi faghia su contu deo, isarcadu de totu sas peràulas malas chi bi fint, isarcadu de totu sas peràulas malas chi... faghiant rima cun totu sas cosas de su mundhu nostru e pariant atacadas a sa limba! E imbetzes... Sa zente proite faedhat gai? Ca est mala!... Sa risposta fit che a su resurtadu de sos "problemi" de iscola. Cudh'italianu za fit una limba neta, che a sa cusséntzia chi cheria deo: «Parla bene!» - nachi babbos e mamas currezindhe sos minores, za bastant issos chi "parlano male", in sardu.

E limba neta vida neta. Vida neta limba istranza. Limba istranza vida istranza. Un'àteru mundhu. S'àteru mundhu! 

Pro mezorare fit abbertu su caminu a fuire. Bastaiat a che frundhire totu e fata! S'iscola proite bi fit?! Su mundhu nostru pariat totugantu de frundhire:

- «E frundhidechelu!... Sempre collindhe barduletes betzos sezis!» - faghia deo in domo.

A sos mannos za nono, no lis pariat gai, fossis ca che fint antzianos e lis pariat dolu a che frundhire carchi cosa, ca a su nàrrere issoro fintzas una cosa betza podiat serbire; pariat chi su chi teniant l'aiant sueradu issos, chi ischiant cantu lis fit costadu, a issos, e pariat a che frundhire a issos etotu.

- «De totu custas cosas ite ndhe faghimus, unu museo?!» - faghia deo, a befe. No si sarbaiat prus nudha.

Medas no aiant cambiadu limba: aiant cambiadu logu. Deo za fia ancora in logu nostru, chi petzi che zughia sa conca in fora e totu sas pessadas mias las faghia in italianu, chi pariat chi in italianu si podiat pessare de totu... Sas cosas de importu, sas cosas bonas pariat chi no si podiant ne pessare e ne nàrrere in sardu. Sa crise chi fia colendhe mi che fit zughindhe a sa matessi filada de s'iscola; mi fit cambiendhe ideas e cumportamentu, mi fit batindhe a su puntu de pàrrere un'anzone... Un'anzonedhu, gai, masedu masedu!... Tocàdeli s'anca, tocade, a s'anzonedhu!...

De su zúdigu de sa zente no mi ndhe importaiat prus nudha. No timia prus mancu a babbu. No chi candho faghia carchi cosa contra a sos órdines e a sas pretesas suas lu faghia gai chentza fàghere un'irfortzu contra a mie etotu, chi antzis mi betaiat pore a mi pònnere contra a babbu. In totu su chi podiat èssere de cumpeténtzia sua, su chi isse ischiat menzus de a mie, ponia mente a isse, e si fintzas carchi borta faghia de conca mia chi antzis sempre de prus oramai mi mandhaiat a fàghere sas cosas a sa sola, si faghia de conca mia... beh, carchi borta murrunzaiat puru, si no li pariat bene fatu, ma si cumprendhiat chi si mi mandhaiat solu si depiat acuntentare de comente faghia deo. Mancu male.

Pro totu s’àteru, babbu no fit gai modhedhu, no fit ómine de si lassare dòrchere dae unu fizu de bíndhighi annos. Sos contos suos comintzaiant a no torrare, chi in su comportamentu meu bi aiat carchi cosa chi no intraiat in su... cuadernu sou. Fintzas chi fit a mi ndh'essire de sa vida de canes chi aiat fatu isse, bonu; ma chi no mi aere postu bidhídhiris in conca! E daghi agataiat carchi cosa in dainanti faghiat comente aiat fatu cun sas rocas de S'Origredha, e no cun sos fizos ebbia!

- «Una borta - contaiat - fia cun sos porcos betendhechelos a campu. Fia falendhe istrada istrada, a candho, cue in Curcurada, mi ant sighidu Frades Canes... Lis naraiat gai, sa zente, in cuguzu. Issos fint in màchina, sa prima màchina chi che aiant batidu a bidha. Aite frimmos si sunt?! O nessi rallentadu ant?! Nudha! Imbuchendhe tzegos tzegos a mesu de sos porcos cun sa màchina a tota fua! Mi ndhe falo su fusile dae codhu... "Eh! Eh!... - nachi - E it'est s'idea?!..." "No!... It'est s'idea bostra mi nade! Aite no podides frimmare daghi agatades bestiàmine in s'istrada? O totu a contu bostru bos creides chi siat?" Dae sa borta mi ant leadu a malu ogru, fintzas chi tandho onnusogru mi che at conchinadu a mi los chircare a compares, pro no los tènnere alliados.»

Lu naraiat sempre, babbu, e mamma gai etotu: «Onestos emmo, sa pessone no cheret chi búsighet a neune; ma arguai a si che lassare cagare a buca! Arguai a si lassare leare a trubbu, ca tandho a unu lu faghent a zigota!»

Un'àtera borta, un'istiu, che teniamus sas berbeghes in S'Origredha e una die babbu fit ghiradu a bidha e mi aiat lassadu a s'avértida:

- «Mih, chi no ti che intrent sas berbeghes a sas bérgulas, mih, a s'iscra, ca si ingustant poi sunt malas a istrotòdhere!»

- «Chi ei!... Bazi za isto atentu!»

Comente caentat sole in istiu sas berbeghes si ponent a meriare fintzas a candho su sole che abbàssiat a su bortaedie. Sas iscras fint serradas a muru, sos muros impizados a cresura. Mi pariat chi mi podia fidare. A frimmare solu pariat chi su tempus no che colaiat mai e si fintzas mi ponia a cantare... fia solu etotu! Sa die mi che so pigadu a sa sedha de Sa Tanca de Su Retore, chi bi abbojaiat totu pastoredhos dae Sos Ruos, Sas Sedhas, Sos Conzos. Su bortaedie sas berbeghes nostras si che sunt pesadas e postas si sunt a zirare intro de su cunzadu: che sunt betadas a s'abba a su riu, acurtzu a sas iscras, sa cosa frisca za l'aiant bida, de su binu nostru no ndhe ischiant nudha e brincadu ant. In cussu est essidu babbu... Che bogat sas berbeghes e a candho l'intendho a frúschios e a boghes, cramendhe a mie... Cuntentu, deo, ca fit essidu babbu!... Che falo. Isse fit benindhe a mi abbojare... E mi ponet manu a fuste!... Donzi irrocu chi faghiat a trèmere! A mi las at saidadas sas costas! Mi ndhe aiat fatu falare su píssiu àteras bortas, ma gai arrennegadu no mi fit lómpidu mai. Deo ap'àere tentu tréighi annos. Ma no fit donzi die pasca!...

Como che fia prus mannu e sa conca mia no fit prus cudha. Babbu za naraiat sempre "cussu pisedhu" candho cun calicunu fontomaiat a mie. Isse no podiat dighire de si bídere in dainanti unu chi comintzaiat a li nàrrere "Nono!" e chi daghi fit chi nono fit chi nono etotu! No lu timia prus che a candho fia unu pisedhu, e a bortas serracaimus: deo chi nono e isse chi ei, o deo chi ei e isse chi nono, pro cosas chi a su pàrrere de sa cusséntzia mia cheriant o no cheriant fatas, e prus de una borta semus abbarrados chentza manigare ambos duos: isse de su fele e deo pro li dare a bídere chi no fit gai tantu pro mi pònnere contra a isse si no li ponia mente e a mi pònnere a manigare cun isse arrennegadu mi pariat a manigare a crebu sou.

In mesu abbarraiat mamma, cun sa cosa betada in su pratu postu, in sa mesa, si fimus in domo, murrunzendhe a totas duos e nèndhennos «Irbentiados!».

Una die fimus in Sa Cortetza, cun sas berbeghes. Fit unu sàpadu, su mese de maju. E mi faghet isse:

- «Oe agabbat s'irghiu: abberint su cumonale, cras, e che cherent pigadas a montes, sas berbeghes. Trubbamus a Orcovedhò, faghimus fúrriu a su pinnetu de preda, paris cun Pascaledhu Galistru e Bachisantoni Moro.»

Orchovedhò!... - pessaia deo - Ih, a bellu, cue subra!... Dae cussas puntas si podet bídere unu muntone de logos atesu, fintzas su mare de Crabas.»

- «Ma it'est custu mare de Crabas?»

- «Cabras est una bidha. Ma su mare no est unu mare, no! Gai comente e unu lagu est!»

Ahn!... su mare de Cabras... cudhu chi unu re ispannolu aiat intregadu a bendhisione a unu barone, chi dae tandho a sos piscadores los leant a tocu de zustíssia... Ei, ei za l'amus istudiadu!... Ahi, istudiadu?!... "Sardegna, Cagliari", "Il fiume più lungo della Sardegna è il Tirso", "La Sardegna è una regione", "Viva l'ltalia!"

- «Manzanu - sighiat a nàrrere babbu dendhe órdines - deo che trubbo sas berbeghes apenas chi murgo. Tue essis chito e che ghiras su late. Daghi essis dae missa mi ndhe pigas su bagallu, cun s'àinu. E, mih, no t'irméntighes nudha, no! E cras frimmas inie ca mi azuas a fàghere sa mandra...»

- «Si est a fàghere mandra bi pigo istasero, deo, chi cras est sa Pentecoste. Cras no ndhe fato de mandras perunas, deo!» 

Pentecoste!... Za no naraia mancu "Pasca Rosada", no!

- «Eh, cussu za l'amus a bídere!... Tue istasero no bi pigas, chi no ischis mancu inue est a la fàghere.

- «Mi lu nades!»

- «Apo nâdu chi nono!... Bae e ghiradiche a bidha, bae!»

- «Mih, chi deo no ndhe fato de mandras perunas, cras!»

Sa gherra pro mi lassare andhare a missa sa domíniga za l'aio bínchida deo, ma pro no triballare puru fit totu de bínchere.

- «Fizu ’e Deu, no lu bides chi semus in su bisonzu?!… Za l'isco deo puru, si si podiat fàghere a no bi triballare in domíniga!... A chie no tiat piàghere!…»

- «Eh, nade gai, nade, bois! Pro fortza semus in su bisonzu, ca semus malos! Proite est chi sezis malàida, bois puru?!...»

- «Pro sos pecados chi apo fatu, oh?!...» - torraiat mamma, daghi mi la leaia cun issa puru.

Essidu dae missa, toco e a montes. In Orcovedhò bi fint a pinneta sos de tziu Bachisantoni Moro, chi como sunt emigrados azummai totu, e babbai Pascaledhu Galistru, chi fint totugantos inie faghindhe passiales e mandras.

Irbarriamus s'àinu, cun babbu, remonimus s'isterzu e deo mi so sétidu. Sos contos mi los aia totugantos fatos.

- «Ajoe - nachi babbu - ca faghimus sa mandra!»

In dainanti de totu cudhos, fossis babbu no si l'ispetaiat de li negare su cumandhu deo.

- «Za bos l'apo nâdu, deris, chi oe de mandra deo no ndhe fato!»

- «Comente?! No ndhe faghes?!... Su santu chi ti at fatu in su mundhu e in sa terra!!!…»

In manos zughiat sa bistrale. At fatu un'inchizada mala e mi fit assuprindhe a m'iscúdere, arrennegadu che dimóniu ifurrendhe pilarda... A mi furriare a isse, mancu pro sonnu! Comente l'apo bidu gai, m'illoro a cúrrere, deo a dainanti e isse ifatu, a boghes!... Ch'esso in Sas Sedhas, a Su Murrugau, che beto in Sa Figu Ruja, a Lètere, Baraghígula, Sos Culumbos... ancora currindhe fia, a brincos che unu crabolu salarzadu! In Sos Culumbos, cue comente comintzat s'istrada noa, mi so ziradu: su monte, totu comente ndhe fia faladu, mi beniat craru de fronte che in pranta de manu. Ma babbu no in logu! Tandho mi so sétidu a pasare una bella iscuta, in su muru de babbai Micheli Dente, chi che tenet totu sos fizos emigrados, e poi fintzas a bidha mi l'apo leada a passu passu, cun cudhas ancas chi mi tremiant ancora che zuncu e sa cara chei sa tela.

Ma ite mi budhiat in su coro mancu a lu nàrrere: colendhe introidha, comente podia fartare de zirare sos ogros a totue si podia bídere a Franca? Comente faghia sempre!

Su bellu fit sa die apustis, a sa torrada chi faghiat babbu a bidha! E comente a nos abbaidare in cara?!

De comente semus torrados in bonas mi ch'est totu irmentigadu: si bidet chi no mi l'apo prus chérfidu ammentare. Ma dae sa die, isse fit isse, e deo fia deo.

Dae s'iscola sua no mi ndhe at bogadu, ne rimandhadu e ne botzadu mi at, chi in s'iscola de su pane e casu cumbinat de tènnere murrunzu, de si brigare puru, de essire in malas, e fintzas de si gherrare: ma est gai manna e cumbinada chi no si che podet bogare a neune a fora, e ne a suspèndhere e ne a botzare faghet. E chi l'aeret fatu, babbu! Iscola obbrigatória! Che a manigare.

 

Che a unu chi istat a su bórtula bórtula, a s'acota acota, chentza agatare su betu sou, deo no fia prus cuntentu de àere fatu cudhu "studio" a mecànicu. Cheria àteru puru. Cudh'iscola fit una miniera de cursos, chi bi ndhe aiat fintzas de agricultura. De agricultura?!... Ma macos sunt?!... Cosa gai, e ne de allevamentu, mancu a ndhe fontomare! A caristia chi fimus! Cussos mancu los bidia, deo, antzis mancu los lezia mai.

Fit una miniera de cursos e a triballare a mecànicu mancu pro sonnu!

Un'ofitzina mi pariat una cosa chi... no aio bidu mai. Bidu emmo, ma dae tesu. Lis aia iscritu chi ndhe cheria fàghere un'àteru, de cursu: a eletritzista. Cuntentu deo, cuntentos issos. "Eletricista"!... Cudha peràula fit bella ebbia! In bidha bi aia connotu a "Signos Pala", eletritzista, chi istaiat in cabbina e, e de allu, fit "Signore", però no própiu ca fit eletritzista ma ca isse no fit de bidha, e a totu sos de fora, si unu istaiat bene, sa zente li naraiat "signore". De bidha, eletritzista bi fit "padrino" puru, chi totugantos li naraiant Tzitzu Barore, ca fit de bidha e totugantos ischiant candho e comente fit nàschidu e fatu a mannu.

Si cumprendhiat chi daghi in bidha bi ndhe aiat unu, de eletritzista, bastaiat puru, e a si che mòrrere no bi l'apo mai pregadu. Sa cosa segura fit chi no fia triballendhe a mecànicu e chi a "istudiare" a eletritzista mi daiat un'àteru diproma puru, pro no fàghere su pastore. In domo neune mi at nâdu chi nono, tantu, sacrífitziu de prus sacrífitziu de mancu, bastus chi esseret a "istudiare"...

Sughestantu chi fia faghindhe pràtiga... in sos triballedhos de s'iscola de su pane e casu apo fatu su "studio" a eletritzista. Ndhe fia cuntentone! Un'àteru diproma mi ant mandhadu. Dae Roma.

Como mi ndhe podia ríere puru de candho una borta apo istupadu s'abba de sa bartza in S'Origredha e apo postu unu filiverru a tocare s'abba chi essiat fúrrida, a bídere si daiat s'iscrossa! Ca babbu, daghi mi leaiat a S'Origredha e artziaimus sos ogros a cara a Tadasuni, mi contaiat chi in cue zosso bi fit sa diga, chi nachi bi faghiant s'elétricu cun sa fortza de s'abba. Ma no si cumprendhiat comente.

Como fia cuntentu, ca fia "elettromeccanico", cun totu chi andhaia a pè o a cadhu a s'àinu, e totu su triballu fit a bratzu, comente fint totu sos triballos nostros e comente si che fint morindhe. E ne mai mi est bénnidu a conca de lis atacare s'elétricu... No ndhe lis atacaiat, chi fint... isolados! Isolados los aiant. Deo puru fia pessendhe a los irbandhonare e petzi mi restaiat de mi chircare unu postu.

 

Ma su cambiamentu chi fia faghindhe no mi lassaiat asséliu. Ite nachi cheria fàghere, totu?!

Fia trancuillu e cuntentu ca aia fatu "sas noe chenàburas" e sos pecados mannos... che los aia irbarriados. Una cuntentesa chi no bos naro mancu s'àtera! Mancu de su fritu mi cussentia candho in cussos meses de atunzu e de zerru istaimus a pinneta in Bubbulucò e che bogaimus sas berbeghes a su Monte de Bassu. Cudhas dies de fritu, abba e bentu, ponindhe ifatu a sas berbeghes, chi curriant che irbariadas de un'àrbure a s'àtera in tempus de landhe, sos pes cheriant irboligados!

In àteru tempus za paschiant pàsidas e bastaiat a si che pigare a carchi bica, su pastore, pro las zúghere a ogru azummai tota die. Tandho una cantadedha za bi essiat, mih! Cun cudhos pes totu ifustos, in tempus de abba, chi carpiat fintzas sos iscarpones noos, chi deo los zughia azummai sempre afiliverrados, cantendhe gai etotu e benemindhe!... Tota die solu solu, si no fit chi nos agataimus cun Antoni Cardu, chi fimus amigos e como isse est emigradu, pro totu s’àteru petzi s'intendhiat carchi boghe dae tesu, de pastores o de linnajolos, ferru de robba paschindhe, mélios, moida de abba e de bentu e tzíulos de puzones: totu sa cumpanzia! A intro cuntentu che una pasca. A fora cun duos istratzos betzos a cuguzu, sa bistrale in su bratzu, su paracu, una fune a armigodhu che a sos brunzitos nuràgicos, sa bértula a pala cun su pannitzu de su pane, cosa a lèzere, mutzigones a su fogu e landhe a su porcu, si fit su tempus.

Cantendhe e pessendhe a sa vida chi ispetaia deo, abbaidendhe atesu comente si che bidiat, totu, dae cussas bicas de Monte Unturzu e de Cherbedhis, fintzas a sos campos de Benetuti e Nule, a sa punta de Gonara, sas rocas de Olíana e de s'Ortobene, o si fit a s'ala de Sas Sedhas e de Sa Patada si che bidiant sos montes de Corruoe, sos paris de Otana e de Ghilartzi, Abbasanta e Macumere, sos montes de Santu Lenardu. De prus no si bidiat.

Fit bellu a mi pàrrere onestu... Beh, a cherrer èssere onestu, chi mancu un'irrocu a sas berbeghes mi che essiat, prus, cun totu chi medas bortas mi faghiant crebare de su fele: bellas pègoras za fint, mih! Lampu a paru!... Irrocu a berbeghe peruna nono, ma daghi mi faghiant arrennegare debberone iscrabigada a crastu!... Su santu chi ti at fata, berbeghe!...

Cuntentu de s'ideale chi tenia o chi fia chirchendhe. Cuntentu mescamente candho pessaia a Franca, chi no la paragonaia prus a nudha e a neune e petzi mi che essiat sa boghe a li cantare carchi mutu, a li cantare... bastus chi esseret a cantare, allegru che pitzone de sos sonnos fatos totugantos a ogros abbertos...

Ma... Ma mi mancaiat àtera cosa!

Ma ite cheria fàghere, totu, nachi?!

Comente a unu chi est corcadu in terra, chi tenet cussa e no àteru, in logu curtzu, cun sas ancas allorigadas, ma... deretu chircat de las istirare. E si zirat de costazu... No, a cussu costazu no faghet. E proat a s'àteru... Lampu a tostu chi est, in terra!... Si ndhe pesat. Ma si cheret corcare chi li dolent sos pes, e cheret drommire! E si frundhit. Ma sa conca est tropu bassa, e si ndhe bogat sa tzacheta a si la pònnere a cabita... Titia a fritu! Si la torrat a bestire e si ponet menzus una preda a cabidale... Lampu a tosta! Ancora ischidadu est! Beh, a su sonnisonni!

Deo fia ''elettromeccanico" apassionadu, in "teoria", chi mi sentia fintzas a ndhe imparare àteros! - «Si bi aiat un'iscola, si, chi!... Eh!... Mih, tia fàghere goi: los tia imparare a mecànicos, o eletritzistas, e a fàghere a bonos, a pessones onestas!... Gai fato! Fata est!»

Un'iscola gai si no bi l'aimus si podiat sempre fàghere.

Su contu tandho fit a imparare sos àteros, acoghi àteru triballu no bi aiat... Postu no bi aiat, ne a mecànicu e ne a eletritzista. Ma nessi su mastru si podiat fàghere, chi de imparare bi at sempre bisonzu, comente at cumpresu su "Assessorato al lavoro" de sa "Regione". Però... ma za mi pariat chi tenia bisonzu de sighire a imparare fintzas deo! De sighire a "istudiare" ca, emmo, za fit "istúdiu" su chi aia fatu, ma mi pariat pagu e no própiu che a candho si narat chi unu est "istudiendhe" o "est andhadu a istudiare". Ite "studio" cherides chi siat a mecànicu o a eletritzista?!... Deo cheria própiu "studiare", gai che candho unu faghet sa "media" e poi sighit... Cheria istudiare pro "insegnare".

- «Ah, ecco!... - faghia deo totu cuntentu - Ecco: studio a maestro! Questa si che è bella!»

Za est abberu chi aia sempre lézidu chi «uno solo è il maestro», e como pariat chi bi fit fintzas s'iscola de fàghere sos "maestri", ma fia detzisu a èssere "umile".

E tandho "studiamo" a mastru, a "maestro". A mastru de iscolas, narat sa zente.

«Anche se riuscirò a fare il maestro un solo giorno!» - mi faghia su contu deo, animosu e cunvintu de sa "missione".

Chei cudhu: «Vai a Roma e poi crepa!»

Sa vida mia fit oramai a duos pizos: a intro totu in italianu, ideas, pessadas, dissinnos, chistionos, "studio"; a fora totu in sardu: s'iscola de su pane e casu, s'iscola malevadada, fata e lassada, su triballu, sa vida cun sa zente. E no fit una e duas bortas chi babbu si arrennegaiat a bídere a ite fia pessendhe, chi donzi tantu m'irmentigaia carchi cosa! Deo creo! Deo za fia ancora in su mundhu nostru, ma su mundhu no bi fit in conca mia, chentza ischire si mi aiat lassadu conchibbóidu.

 

L'aia nâdu a mamma chi cheria "istudiare", chi cun issa bi tenia prus ballassa. A fàghere àtera ispesa puru no fit gai fàtzile; za lu cumprendhia de comente fimus, e ndhe tenia duritu. Ma in corpus che zughia carchi cosa chi fit prus forte de donzi àtera.

Ne deo e ne babbu e mamma pessaimus chi a "istudiare" fit unu "finanziamento in deficit", chi in debbadas pariat petzi si unu ndhe ghiraiat curcuriga. Ne deo e ne issos pessaimus a medire su "istúdiu" de sas iscolas cun su metro de sos bisonzos de su mundhu nostru. Beru chi mamma a su chi totugantos li naraiant "istúdiu" li naraiat «cosa de iscola», e creo chi in su vocabbolàriu sardu cherfat iscritu própiu de gai: cosa de iscola, robba de... Beh, no cosa de sa zente!

Cudha miniera, sa de Roma, fit sempre abberta e mi so torradu a iscríere a "studiare per corrispondenza". A primos de santuaini, a degheoto annos lómpidos, mi so iscritu a sas "médias", in s'idea de fàghere in d-un'annu su "istúdiu" de totu sos tres annos. Fia "istudiendhe" a mannu. Ma birgonza deo no ndhe tenia prus e a contu meu aia fatu una rivolutzione. Una rivolutzione a contu meu aia fatu.

 

Una die fia in domo. Che fit a úrtimos de mese.

- «Mih, apómpia chi bi at zente betendhe boghe a nois!» - nachi mamma. Esso a fora e bi fit mammai Tonniedha Muredha:

- «A pigare lunis chi benit, mih, a Foresta!» - nachi comente mi at bidu.

- «Ahn!... Eijei! Za pigo!»

Fata fit. Deo fia eletritzista e "padrino", su de crésuma, chi fit mastru de iscolas e teniat intesas, mi aiat fatu su postu. E adiosu a sos triballos de babbu!

Tandho a isse li est tocadu a gherrare a sa sola. Pepe fit sartu, Zuanna e Fina emigradas, mamma malàida, e deo... «Andhadu mi ch'est!» naraiat babbu daghi lu dimandhaiant a bídere proite fit solu.

In Foresta, Foresta-Burgos pro chie chircat in sa "cartina", a cudh'ala de su Monte Burghesu e de Monte Rasu, bi aiat una trintina de famíllias chi triballaiant chie a contu de su "Istituto Zootecnico e Caseario della Sardegna", e chie a contu de su "Istituto Ippico", chi teniant sas tancas de su domàniu in cussos montes: su primu teniat berbeghes, porcos e bacas, s'àteru teniat cadhos.

Custu Foresta deo l'aia sempre intesu fontomendhe. De bidha bi ndhe aiat medas, bi aia àpidu fintzas a Antoni Lai, chi como est emigradu, e cun isse fimus amigos dae candho faghiaimus su caminu paris, isse andhendhe a Sos Conzos e deo a S'Origredha. Sos annos, tandho, sos suos si ndhe fint pigados dae Carbónia. Mi piaghiat custu Antoni Lai, ca isse, chi fit de tzitade, faedhaiat totu in italianu: in cue mi che cheria deo, mih!

In Foresta no bi teniant eletritzista. «Inoghe no che ndhe faghet de eletritzista!», naraiant totugantos. S'úrtimu innantis meu, ndhe lis fit fuidu in s'istiu. Ma tandho fit intrendhe su zerru e in montes bi faghet tempus malu. A part'e annata, sa rete fit totu malegontza: filos pendhindhe, puntellos chi si fint muntenindhe a... sos filos, cambas de àrbure subra de sos filos, impiantos in sas domos totu betzos. No moiat bentu chi mancaiat sa currente.

A mie mi aiat leadu su "Istituto Zootecnico".  A viazare dae bidha bi fit sa sita, no fit prus che a candho bi pigaiant a pè a bèndhere carchi bértula de basolu friscu o a triballare. A rugare totu cussos montes a pè ndhe betaiat pore ca bi cheriat nessi chimbe o ses oras de caminu, e za bi fit puru calicunu chi lu faghiat una borta a sa chida: petzi sos Burghesos, chi lu teniant prus acurtzu, pigaiant e falaiant donzi die a pè. Carchi borta bi l'apo aconcada deo puru. A viazare donzi die in sita però a mie no mi fit bastadu su de sa paga. Tandho mi ant dadu un'istantziedha in sa domo de sa Diretzione e falaia a bidha su sàpadu.

Intro de chida, sos seros, daghi mi chenaia a calore a fogu, ca bi aiat un fritu a mòrrere, atacaia a lèzere, sétidu in d-una cradea... A mesunote e a sa una mi ndhe ischidaia téteru de su fritu, chi su fogu si che fit mortu dae ora! Cudhos "fascicoli" de su "Istituto Volontà" chi fia lezindhe che fint rutos a un'ala e deo che aia tambuladu sa conca a s'àtera. Sa cosa de "istudiare" fit meda. Su tempus fit su chi mi avassaiat de sa zoronada o chi resessia a leare a su sonnu. Su tempus si fit fatu tropu curtzu, chi pariat chi a sos rellozos lis fit atacadu s'elétricu! A mi pònnere a "istudiare" sos seros no bi aiat prus aficu: bénnida cudh'ora, su sonnu fit prus forte de sa bona volontade mia. Pariat unu "istúdiu" chi no fit pro miminare s'istrachidúdine a tropu de su triballu e chi a su contràriu batiat su sonnu.

Andhe chi fit gai, apo detzisu chi candho mi beniat su sonnu cheriat andhadu a corcare: menzus a pesare chito su manzanu. Ma chito a ite ora? Chito! Mi ponia s'irvéllia a sonare; acurtzu a su letu la ponia. Su manzanu mi ndhe ischidaia... Sas sete!... Ma comente?!... S'irvéllia za sonaiat a s'ora chi la ponia, ma deo, drommidu etotu, aio bogadu su bratzu a la frimmare! Cumandhaiat su bisonzu.

Gai est? E deo che la ponzo suta de su letu: voglio vedere se non me ne sveglio, boghendhe su bratzu a la frimmare posta cue! Ma... sos manzanos: Sas sete!... Sas sete e mesa!... Ma comente?!... E comente? Lassada sonare l'aia, s'irvéllia!

Prus de cudhu tantu, pagu, apustis de una die de triballu no resessia a fàghere. Petzi sa domíniga "istudiaia" a tota die, ma no mi bastaiat gai etotu. Depia leare tempus a su sonnu, chi fit s'únicu chi podia incurtziare. Ma comente?! Beh, fia o no fia eletritzista? Apo pessadu de mi pònnere una soneria a elétricu e de li fàghere s'imbentu pro sonare a s'ora chi cheria deo. Uhm, balla, cun cussa fit a ischidare!... Chi no si che finiat sa corda, mancu, no!

S'isperimentu mi est andhadu bene, ma no fit perfetu e ne deo fia pessendhe a bogare imbentos: cheria solu pesare chito a "istudiare" e pro no pèrdere tempus perfetzionendhe nudha che apo frundhidu totu. So torradu a "istudiare" sos seros e a collire totu s'ora chi mi avassaiat. Cheria dare sos esames de tertza média a làmpadas, ma no aia achipidu a "istudiare" totugantu. Nachi però podia dare sos esames in cabidanni. Mancari gai, lampu, su tempus fit curtzu etotu e no bi aiat àteru rimédiu: depia drommire prus pagu. Ma comente?! Pro fàghere sa faina mia mi aiant dadu un'iscalita, chi la zughia de una domo a s'àtera comente andhaia a fàghere acontzos e impiantos noos. Su sero cudh'iscalita l'arrimaia in s'istàntzia chi corcaia, arrumbada a su muru. Sos seros, mi ponia sa lessione subra de una travedha de s'iscala e deo mi paraia in dainanti lezindhe a sa ritza, pro no mi lassare bínchere de su sonnu...

Rutu totu a unu muntone no bi so mai, lezindhe, ma donzi tantu corpaia unu benugru a s'iscala!... Fint frades lenos chi beniant a mi dòrchere sas ancas, sos brullanos! A sas duas e a sas tres de note deo fia ancora a lughe alluta, in dainanti de s'iscala...

Ndhe fit bénnidu s'istiu de su 1963. Su tempus fit bellu ebbia, in montes. Intro de die, daghi no tenia triballu meu de fàghere, mi che partaia a "istudiare". Fintzas a tandho, daghi mi avassaiat tempus dae sa faina mia mi che andhaia deo etotu cun sos operajos a segare linna o a dare una manu de azudu a tziu Pepe Mameli e Felle Porcu in ofitzina.

- «Ma comente?! Tue ses eletritzista e ti ndhe benis a segare linna a inoghe?!...» - si chessaiant cudhos ca... lis fia iscurpindhe su triballu!

- «Ma como no bi tenzo it'e fàghere! - m'iscusaia deo - Za est abberu chi mi ant leadu a fàghere s'eletritzista, ma... no so assuntu comente e eletritzista.»

A maniale mi aiant leadu. Daghi sos triballos prus urzentes che los tenia totu fatos, assassegus mi ant comintzadu a cumandhare issos, sos capos, a fàghere de totu: a barriare fenu, a ispartinare zara in sas istradas, a segare linna, e gai. Ma sos contos mios no torraiant. Fia o no fia eletritzista?

E beh?! Si no tenia nudha àteru a fàghere, ite bi aiat de malu? No faghiaimus gai in domo puru, chi candho agabbaimus de fàghere una cosa atacaimus a un'àtera? Su chi est chi daghi unu triballat a contu de àtere... no est in cosa sua!

Deo fia eletritzista e no cheria a mi pònnere a fàghere àteru, a caristia chi mi fint paghendhe che maniale! Eletritzista... Preíderu so a missa canto!

- «Eh, no, bellu meu! Tue inoghe che ses assuntu a maniale!»

- «Ma pro fàghere s'eletritzista, però!»

Comintzaimus a serracare.

- «Ma proite no t'iscries a su sindhacadu?!» - mi faghiat Palledhu, un'operaju chi bi aiat.

Sindhacadu?! E ite fit custu sindhacadu?!...

Cun sos chi mi cumandhaiant fia male arrennegadu, ca a pàrrere meu ndhe aprofitaiant poníndhemi a fàghere de totu e fia detzisu a lis negare su cumandhu.

In tríulas e austu in montes fartzant su fenu. Bi poniant sempre zente meda. S'annu bi fint fintzas tziu Bustianedhu Carta e babbai Micheledhu Era, chi corcaiant in sa matessi istàntzia mia e donzi note ndhe los ischidaia cun cudhos corpos de benugru a s'iscala. Ma mi cheriant bene e mancu a coro si ndhe poniant pro drommire a lughe alluta, chi poi recuiant istracos che àinu e mortos de sonnu.

A su fenu fia detzisu a no bi andhare. Che fit coladu mesu austu e fintzas a tandho no mi aiant presiadu. Ma unu manzanu acollu su capiscuadra, nèndhemi de andhare no mi ammento a cale tanca a collire fenu... Un'eletritzista a collire fenu?!...

- «Deo inoghe che so pro fàghere s'eletritzista, no pro collire fenu!»

- «Tue andhas a ue ti mandho deo, no che ses tue a cumandhare!»

- «E deo no bi andho! Za bastat totu s'annu chi ndhe azis aprofitadu!»

Tocat e a su capu, "Signos Carta", chi fit de bidha ma li deghiat su "Signor", chi oramai pariat chi "signori" podiant èssere sos de bidha puru. Ndhe benit e nachi de andhare.

- «No, deo no bi andho a collire fenu, za bastat totu s'àteru chi mi azis fatu fàghere!»

- «E daghi est gai ti che podes andhare puru, tandho!» - nachi cudhu, lèndhemi a boghes.

- «E menzus mi che andho, tandho!»

Fossis "signos Carta" a su mamentu no bi at pessadu chi apustis de s'istiu torrat su zerru, o fossis fit seguru chi de eletritzistas ndhe agataiat cantos ndhe cheriat, totugantos fora de postu. Pínnigo su bagalledhu meu, a sas noe bi colaiat sa sita falendhe, e a bidha.

A sos esames de cabidanni bi cheriat pagas dies: su pidinu meu fit cussu. Apo sighidu a "istudiare" a totu codhu... no: a totu conca! Sas úrtimas dies de austu isserradu in domo e a primos de cabidanni a Bono, a sos esames. Àteros iscolanos chi bi aiat fint totugantos in "riparazione"...  Fit cussu su guastu chi si bidiat.

Ma deo preparadu fia? "Istudiadu" totugantu aia? Totu mi ammentaia su chi aia "istudiadu"? Cantu a sos àteros ndhe ischia? Sa prima die apo fatu su "tema" de "italianu"; sa de duas sa "versione" de latinu, sa de tres su "problema" e a sa de bàtoro... so abbarradu in letu! In bàtoro dies sos dúbbios mios si che fint ingrussados e fintzas solu a intrare in cudhu polatu, su "caseggiato" de Bono, mi ammentaiat torra s'iscola, mi faghiat un'efetu malu, su matessi efetu chi mi aiat sempre fatu s'iscola, che a candho, presémpiu, si unu intrat a contza leat sempre su matessi fragu. Fit un'efetu chi leaiat a s'istògomo, ma no fit gana mala; un'efetu comente e timindhe... Ma ite, si neune ti faghet prus nudha?!... Lampu, gai paret!

Bàstechi, sos esames los apo lassados a mesincumentu, chi ndhe tenia ànimu malu de bi la fàghere. Apustis mi ant nâdu, sos chi bi fint de bidha, aite no bi fia torradu, chi nachi sos iscritos los aia fatos bene.

Fit sa prima curcuriga de iscola, chi mancu cussa est cosa de manigare.

 

Comente a "istudiare" fit unore, sa curcuriga fit birgonza, ma no mi podiat iscarmentare. Aia lómpidu sos séighi annos e nachi podia sighire lendhe a s'ala... de su "ginnasio". Ma custu "ginnasio" est pro andhare a su "classico", e su "classico" pro andhare a sa "università". Un'iscola pro fàghere un'àtera iscola puru. Passione a su "studio" emmo, ma a che pigare a sa "università"... Mi bastaiat a "maestro".

Za mi fit bénnida puru s'idea de sighire in "elettromeccanica" fintzas a mi fàghere a "ingegnere", ma aia cambiadu idea... Pariat chi s'ideale meu fit nàschidu in logu chi no bi aiat de prozetare màchinas, impiantos e imbentos, ma "ignoranti" e "cattivi" de currèzere.

Bàstechi, mi cheria "maestro", chi s'iscola fit su logu prus adatu pro iscrostiare sos minores dae sa zente, ca "chi va con lo zoppo impara a zoppicare"…

Mastru de iscola, «anche se riuscirò a fare il maestro un solo giorno»: una die de mastru de iscolas menzus de una vida de pastore, "meglio un giorno da leoni che cento da pecora"! Lampu, ma sempre a bestiàmine, però! Beh, a chie piaghet a pònnere a suta? In d-unu mundhu fatu de anzones e de grodhes, a pònnere a suta depet piàghere sempre a s'àteru e duncas tocaiat de assemizare a su leone, chi a "pecore" bi fimus.

Bastus de sighire a "istudiare" mi so iscritu a su "ginnasio", sempre "per corrispondenza". Fia faghindhe su contu de fàghere su "classico" puru, ma de dare sos esames de mastru de iscolas, comente bi ndhe aiat chi cambiaiant de un'iscola a s'àtera, chi deo pariat chi mi l'ischia dae prima chi in logu de iscolas fia travighendhe in logu chi no connoschia. Aconco, e in d-un'annu mi so postu a "istudiare" totu su "programma" de su "ginnasio".   Mi che so cravadu in d-un'istàntzia, in domo, carchi mese e mesu apustis de sa curcuriga, e àteru no faghia, petzi a lessione in manu "istudiendhe" fintzas a ora de manigare, a una manu sa lessione, a s'àtera sa cutzara.

- «E tasi, tasi nessi a manigare! E adhias!... - faghiat mamma - Za ti at a fàghere fintzas male, za!»

No bi aiat tempus de pèrdere. Dae donzi triballu ndhe fia fora. A dare nessi carchi betada de manu de azudu a babbu candho fit prus arrebbentadu a triballu no bi andhaia prus, mancu una die. «Ma non sono poltrone», rispondhia deo in conca mia a unu dúbbiu chi si mi poniat imbia. «Quando non stavo studiando già lavoravo! E ora, se voglio studiare, non posso lavorare, chè non ce la faccio».

No fint sos de domo chi mi naraiant cosa, ma sa cusséntzia mia, ca a mannu unu triballat e deo, a su contràriu, mi fia postu a "istudiare". Resessia a istare trancuillu ca, cussiderendhe sas cosas, no mi paria mandrone e poi, nessi pro carchi cosa, ispendhia su dinaredhu chi mi aia triballadu in Foresta, ca sos de domo mi lu aiant costoidu. Ma pro contu de triballu, petzi su sero candho ghiraiat babbu essia a l'azuare a irbarriare s'àinu: no che fit mancu irbarriadu, cudh'àinu, chi deo che fia torradu a "istudiare".

Cun babbu e mamma no bi chistionaia prus, chi azummai petzi lis naraia "Bongiorno" e "Bonanotte". De televisione, chi neune li naraiat isolante, za no bi ndhe aimus a nos muntènnere che màchinas "parcheggiate" una acurtzu a s'àtera chentza bogare faedhu. Ma sos chistionos de babbu e mamma mi daiant ifadu, daghi comintzaiant a faedhare artziaia de ogros ma no bi rispondhia, chi sos chistionos issoro no bi intraiant nudha cun su chi depia ischire: mi pariant illérios, intesos a tantas bortas. E ite podiant contare sas cosas chi naraiant issos a paragone de totu su chi mi poniant a “istudiare” dae iscola?

- «Nois sighi, semus cosa!... Siscuru a nois! E ite ischimus nois?!» - naraiant sempre.

No ischiant nudha... De líbberos no ndhe leziant.

Sas cosas chi ischiant, chi doliant a issos e a sa zente, e a mie puru, lampu!, no fint cosas de iscola e pro cussu fint totu cosas de arrimare, de irmentigare, chi a sos esames no bi cheriat de ischire cosas gai. E poi... issos, sa zente, petzi fint bonos a fàghere, chi istaiant sempre faghindhe: ma su fàghere no est che a su ischire, ca si unu ischit... est prus importante de unu chi faghet... Babbu e mamma petzi ischiant a fàghere e duncas no ischiant nudha...

In totu su chi fia "istudiendhe" custu no bi fit iscritu, ma prus pagu los iscurtaia e menzus fit. Un'àteru isolante bi aimus.

Sa conca mia che fit intro de cudhos líbberos, andhe chi sos líbberos fint malos a intrare a conca mia. Ma est su “studente” bonu chi faghet gai…

- «E adhias, sempre a tzufu a líbberu ses! ... - mi faghiant in domo - Ohi si ti fis pasadu, nessi pro sos ogros!… Fintzas male ti at a fàghere!»

Ma no fit gai, no, su contu, a fàghere male! Su mese de làmpadas fit acurtziendhe e batit esames.

Iscola prus arta... esame prus atesu! Custa borta sos esames che fint in Núoro. Una suerada cudhu “tema” de italianu!... A una murca de suore mi so fatu! Eh, lampu, cussu fit “tema” de “quinta ginnasio”, “temi” chi ponent a chie devet «diventare un responsabile nella società di domani»...

Lampu, ma sempre custa “prova” de italianu a prima imbucada! Paret chi siat pro li segare su batísimu a su cristianu! Sas dies ifatu amus fatu sa “prova di latino”, tandho sa “prova di greco” e... in cue mi so frimmadu! S'àinu si est corcadu! Ma comente, como puru gai?! Mah!... Mi pariat chi no bi la faghia prus! Chi segundhu su mere chi fit istadu li aiat dadu una manu de azudu, a s'àinu, a si ndhe pesare... A mie mi pariat gai e faladu mi so e ne carchidadu apo. Petzi unu dispiaghere chi no bos naro mancu s'àtera! Lampu, custa za mi est dispiàghida de abberu, mih!

- «E nachi l'ant botzadu!»

- «Ei, botzadu! No bi l'at fata, no!»

- «Ello gai s'impessat chi est, a istudiare, fàtzile fàtzile! E a sa sola, poi, si ponet! Ca est macu chi istúdiat chentza professores!»

Za mi pariat de l'intèndhere, sa zente, zudighendhe! Ma oramai mi ndhe afutia de su chi naraiat sa zente. Su chi prus mi dispiaghiat fit ca Franca puru, tantu, ischiat totu, chi daghi in bidha sutzediat carchi cosa in d-unu sinnu che l'ischiat totu sa bidha.

Prus airadu de prima apo sighidu a “istudiare”, tandho, fintzas a su mese de làmpadas de s'annu ifatu. S'irvéllia no l'iscurtaia prus, ndhe aia pérdidu s'abbitúdine, ma no ca no la cheria iscurtare, no! Pro no drommire meda mi ponia in terra chentza modhita. Ma fit totu nudha: su sonnu, cun totu chi paret lebiedhu, mi munteniat arbiadu a terra pariat pesosu che tronu. Tandho apo fatu a letu sa cradea: mi setzia, arrumbadu a sa mesilla chi zughia in dainanti prena de líbberos, ponia sos bratzos a rughe e sa conca subra zirada a un'ala, chi a fortza de istare gai mi atacaiat unu dolore a mola de trugu!… A mesunote, a sa una e a sas duas si ndhe pesaiat babbu a mi che fàghere corcare a letu, daghi si abbizaiat chi no bi fia ancora corcadu. Oramai fimus a perrica ca nachi “istudiaia” tropu e pro no intrare neune a mi nàrrere cosa mi tancaia sa zanna a crae.

Su làmpadas ifatu, torra a Núoro a dare sos esames de “quinta ginnasio”. Mi ant lassadu su grecu a cabidanni: su tantu de m'ispelegare in s'istiu, e fintzas de mi lassare dare una betada de manu, nessi pro abbare s'ortu, o a tentare in S'Origredha pro carchi fogu. S'istiu, nessi carchi caminada de mancu at fatu, babbu.

In cabidanni, dadu su grecu puru. Bi l'aia fata. Allegru che pitzone, deo: no fia conca de àinu!... Beh, lampu, cun totu cussu “istúdiu” za no fia mancu andhadu in boleos, no! Comente faghent sos fizos de sos "signori", chi mancu líbberu tocant, azummai, e petzi che los bidides... bolados! Bolendhe sempre sunt, cussos. Bolados dae meda che sunt. A mie su “studio” no mi fit rutu in eréssia.

Chentza pèrdere tempus mi che so torradu a iscríere a cudh'iscola a fàghere sa “magistrale”, ca nachi, comente apo ischidu, no si podiat a dare sos esames de mastru de iscolas cun su “studio” de su “classico”.

Fit chei cudhu chi contaiat mamma, de candho fit andhada a vísita a Tàtari:

- «Coro, odheu!... Umbra ndhe betat a andhare a cussu logu! Totu de unu ufíssiu a s'àteru, de unu ufíssiu a s'àteru lu leant su malàidu, totu a su dimandha dimandha!... In cussu logu, si unu est sanu ndhe torrat malàidu!»

 

E tandho sighimus a “istudiare”.

Ma…

- «Aspetta un po': tu sei cittadino italiano!»

- «Eh, naturalmente!» - mancari malu.

S'annu innantis aia fintzas tiradu in leva. Sa “educazione civica” l'aia “istudiada” deo puru, e mi fit pàssida fintzas una cosa de importu meda ca... no ca, no isco chie, ndhe aiat fatu deghe annos, de militare, chi fit unu grandhe azudu a sa zente... chi gai si faghiat a “cittadino”, e fintzas a babbu ndhe li aiant fatu fàghere bàtoro annos de “permanente” e tres de “richiamato”. Mi pariat una cosa de importu, custa “educazione civica”, chi medas, lampu a “ignoranti” chi fint!, no ischiant mancu chi bi fit, custa “educazione civica”: su militare emmo, lampu, za l'ischiant chi bi fit!

Como deo depia fàghere “il sacro dovere” de donzi “buon cittadino”. Beh... bonu meda no fia, ma... «Obbedisco!», chi custu «Obbedisco!» bi lu poniant in totu sos líbberos, mih! Ca est gai chi si faghent sos “cittadini”. Su mese de cabidanni, ndhe aimus apenas collidu cussas iscaluzas de ua, e acolla sa “cartolina”. No fint sos saludos. A partire fit.

Fit assuprida sa die chi fia ispetendhe nessi bàtoro annos, dae candho no agataia prus peràulas de sa limba de babbu e de mamma pro chiriolare totu cudhas cosas chi si bi bortulaiant in conca mia. Fia seguru chi su “dialetto” che cheriat arrimadu, che a totu sos barduletes betzos chi petzi sos betzos no podiant arrimare, chei cudhos barduletes chi istaiant sempre collindhe in domo a bortas de bisonzare torra.

- «Appena che posso parlerò soltanto in italiano!» - pessaia deo dae unu muntone de tempus, dubbiosu petzi ca pariat... no machine, no, ma... Boh!...

- «La gente è piena di pregiudizi, attaccata alle tradizioni e se ne ride, non capisce niente! Tanto già è meglio a parlare in dialetto, davvero davvero! Parla in italiano e farai un figurone!»

- «Ahijahi!... su fizu de Antoni Pudhu nachi como faedhat totu in italianu!... Dae su babbu l'at bidu!... Artziadu in gradu at, pro cuss'istudiedhu chi tenet!»

Mi pariat de l'intèndhere, sa zente, befendhesindhe e zudighendhe!

- «Dae su babbu l'at bidu!... Ignoranti! - torraia deo - Non è manco meglio a parlare in dialetto, no! Non sanno neanche a parlare, tutte le brutte figure che fanno!»

Deo puru, lampu, a ndhe aia fatu de brutas friguras! E como, e biadu chi s'iscola mi aiat “insegnato a parlare”, fintzas si ancora no l'ischia tantu bene, chi de irballos ndhe faghia medas, como ndhe la cheria finire de fàghere birgonzas... finire ndhe la cheria, chi no ischia mancu a “parlare”, pro curpa de cudhu maleitu de “dialetto”...

Deo no isco si, pro tantos àteros chi ant cambiadu limba a faedhare, sa “lingua materna” est gai una cosa... comente bi sunt sos chercos de su cumonale. Ma deo, de calesisiat manera chi l'aere furriada, sa chistione, l'agataia gai che a unu chi est a runcu a sa fossa e chi de calesisiat manera la cussideret narat chi si che andhat a s'àteru mundhu. Duncas depia faedhare “la lingua”…, “la lingua materna”, mih!

Lampu, ma a faedhare “la lingua materna” de una die a s'àtera za mi pariat arriscu malu etotu! E tandho?

- «Ecco!... Eureca! Eureca! Ecco: se io avessi la possibilità di stare fuori da Illorè per un po' di tempo... Fuori chi mi conosce?! Parlerei tranquillamente in italiano, e poi tornerei in paese! Però, accidenti!... E come faccio?! Ecco... Ah, questa è bella, mih! Il servizio militare!... Ecco, quando vado militare è l'occasione buona!»

Fintzas Foresta fit foraidha, ma... mi paria in bidha etotu e cunzuntura menzus de su militare no ndhe tenia pro cambiare limba, chi tandho, pro èssere chi unu fit “istudiadu” si fit de bidha, no est chi sa zente istaiat abbaidendhesilu a carrones, no! Petzi chi fit fizu de sennore, chi sinono li faghiat su zúdigu. Ma deo, dae babbu l'aia connotu? E chie fit, prus, babbu meu? Petzi su Tataresu, a cantu s'ischiat, fit bochibbabbos.

Sa die chi fia ispetendhe fit bénnida. Emmo, za mi dispiaghiat, de unu betu, ca no podia prus bídere a Franca chissaghi pro cantu tempus, e poi ca sa die de fàghere a “maestro” mi che la fint istesiendhe. Ma... «Pazienza! Tanto bisogna farlo! E' un sacro dovere del buon cittadino a difendere la sua patria!»

Emmo, za mi pariat unu “sacro dovere” chi no cumprendhia, chi mi pariat una cosa istrana che a s'iscola etotu, ma... “Obbedisco”! E poi, assumancu podia “parlare”, gai mih, che in sos líbberos de iscola, che a sos sennores, che a sos preíderos, che a sa televisione, che a sos onorèvoles, che a sa zente de importu, totu, mih! A part’e annata, poi, «che maestro buono posso essere io se non parlo tutto in italiano?»

Su pistighinzu meu fit cussu puru, pro mi fàghere a “maestro buono”, a mastru bonu, e no chei cudhos mastros chi faedhaiant mesu sardu e mesu italianu, chi no ischiant mancu issos a cale bandha si dare, chi pariant italianos, emmo, ca... una borta e duas l'aiant lézidu, in sos líbberos de iscola! Ma pariant sardos puru!... Sardos che a sos chercos de su cumonale, chi... e chie los lezet?!

Gai, totu a méschiu, deo nono, balla! «Io parlerò tutto in italiano!» Ma donzi tantu in sas pessadas mias... Ma cale pessadas, chi in cussas za no bi ndhe aiat de dificurtades! Donzi tantu, daghi pessaia a sas cosas chi connoschia e chi bidia:

- «Ma questo come si dice? Accidenti!... Come si dice questo? Questo si dice... si dice... Porca miseria, ma come si dice?! Aspetta un po': vediamo nel vocabolario, che lí ci sono le figure!»

Aia pérdidu sa limba. Sa limba mi aiant leadu. Limbileadu fia. Limbidentu. A sa limba mi aiant tentu. Sas cosas aiant pérdidu su númene chi teniant, che a un'àrbure chi iscútinat foza, sichendhesiche, ca si est chercu cheret èssere suerzu, chi nachi est fintzas difítzile, mih! Eh!... Est in cue chi si bidet sa pessone capatza!... E chie narat chi su chercu no si fetat a suerzu? Ma... Malu est a pèrdere sa conca lampu, ca tandho... unu est isconcadu.

Faedhendhe a “limba materna” in iscola nos aiant pistu chei s'azu, chi tandho si pagaiat in “natura”,  e tempus apustis, cun “maestri” prus “aggiornati”, medas pagaiant «dieci lire per ogni parola che vi scappa in dialetto», e àteros, chi fossis aiant “istudiadu” “pedagogia” o “psicologia”, leaiant a befe su pisedhu chi faedhaiat in sardu, o li catzaiant sa cumpanzia: «Non parlarci con quello! Non andarci a giocare! Quando ti parla in dialetto tu non rispondere!” - racumandhaiant a sos chi no depiant èssere “contaminati”.

Cun àteros mastros bastaiat su chi in iscola est prus “normale”:

- «Signor mae’!... Mih, Leone mi ha furato la leputzedha, mi ha!»

- «Ahahah!… Ahahah!…»

Baranta pisedhos a tróulu de risu.

- «Silenzio, voi!... ‘Mi ha rubato’ si dice! Che cosa ti ha rubato?»

- «La leputzedha!»

- «"Il coltellino" si dice!... E che cosa ne facevi tu del coltellino a scuola? Dammelo qua!... Dai qua la mano!... Uno!... Due!... Tre!... Quattro!... E cinque!»

A vint'annos no bi aiat prus bisonzu de mazare, chi antzis fintzas in iscola, cun zòvanos mannos, sos corpos no si costumant prus ca, no s'ischit mai, unu in conca sua podet comintzare a cumandhare isse etotu, diàulu de brullas! E poi, como, cun totu su “progresso”, sas matessi cosas si podent ingullire in “confezioni” prus bellas.

A mie, poi, a parte chi de corpos “per corrispondenza” no si ndhe podet dare, no bi aiat mancu bisonzu: sos corpos che los zughia intro, e daghi che sunt intro sunt a sa segura! Za lu cumprendhia chi provortza fimus “arretrati”, in su bisonzu, chi no ischiaimus mancu a faedhare... mancu a “parlare” ischiaimus, chi mancu cussu mamma mia mi aiat imparadu...

E cantas bortas, faedhendhe cun zente “istudiada”, mi che essiat s'italianu porchedhinu!... Una birgonza! A bortas paria limbighichi, pariat chi sa limba mia si fit trobeindhe.

Una borta a domo bi est bénnida sa muzere de “padrino” cun sos fizos. Issos faedhaiant totu in italianu ca fint sennores e deo depia pònnere ifatu... In domo bi teniaimus duos batulinos, arestes fint, ca che fint nàschidos in mesu de su fenu in sa loza. Ma in sa domo sos batos cherent masedos. Los aimus arrocados, tentos e intrados a domo. A cudhos bi lis fia contendhe, totu... «I gattolini... - lampu, però no ndhe fia seguru chi si naraiat gai! - I gattolini aresti, l'altro giorno li ho... acchiappiati... Li ho... accappiati... Li ho... a-cchi-a-ppa-ti»...

Lampu, za no fit mancu a nàrrere «Los apo tentos», no! Una bruta frigura chi no bos naro mancu s'àtera!

Ah, balla, como za no ndhe faghimus de brutas friguras, chi candho l'ant fata babbos e mamas a sos fizos lis ruet... in eréssia!

Mamma e babbu e totu sa zente chistionaiant in sardu fintzas a sos sennores chi chistionaiant in italianu, za lu cumprendhiant su sardu, no fint mancu de contza, chi antzis pariat chi si fint de contza ndhe depiant, ndhe los cheriant, torrare. Solu chi sos sennores no si ndhe abbizaiant... No, no est gai: si cumprendhiat chi los chistionaiant in sardu ca... sa zente no fit andhada a iscola!

- «Appena che posso non parlerò mai più in dialetto!» - torraia deo ispetendhe sa cunzuntura bona e lassendhe a pèrdere cudhu «Neune niat de cust'abba no bio».

In tantos annos de iscola, e no solu de cussa, no aiant samunadu sa conca a s'àinu.

A úrtimos de cabidanni so partidu a sordadare, a Avellino. Sos de domo mi che ant acumpanzadu a s'istradone, chi de prus no lis andhaiat bene. E deo, essidu de Illorè, no apo prus bogadu unu solu faedhu in sardu.

In Macumere, in s'istatzione apo àpidu unu orotedhesu, isse puru andhendhe a fàghere “il sacro dovere”. Fia allegru, pessendhe chi fossis aimus fatu su sordadu paris, ca, emmo, za fia andhendhe a “la madre patria”, ma mi paria andhendhe a logu istranzu etotu... Che intramus a su trenu...

- «Militare anche tu?»

- «Ello!.. E tue puru?»

- «Si, anch'io. Di dove sei?»

- «Zeo so de Orotedhe - nachi cudhu faedhendhe a sa tosta - Ello e tue de ube ses?»

- «Io sono di Illorè. Di quali sei?»

- «De sos Lunesos.»

- «Ahn!... Allora sei parente di...»

No mi at lassadu mancu sighire chi sa cara sua at fatu un'inchizada!... Pariat chi no li torraiant sos contos, comente a nàrrere: «Ma ite lampu, no ses illoresu, chi faedhas totu in italianu?!»

Deo, tostu che balla, apo sighidu a chistionare in italianu, e isse in sardu. Amus iscambiadu pagas peràulas, e poi prus nudha. Mi ndhe importaiat, tantu!... E menzus mi so postu a lèzere, líbberos chi comporaia donzi borta chi andhaia a Núoro, chi aia iscobertu sas libbrerias.

Cudhu si ch'est faladu in Roma. Pro tandho deo so tocadu deretu a Avellino. In Roma bi apo ziradu totu sas àteras bortas chi bi so coladu andhendhe e torrendhe in lissentza. Ah!... ma cussa Roma za fit bella abberu!... Lampu a cosa!... Cosa gai no... Tantu za bi ndhe aimus in bidha, chi ei!... Inie bi fint totu cudhas cosas chi fintzas a tandho petzi bi fint in su líbberu de iscola... No: in cartolina puru l'aio bida, a Roma, “la nostra capitale”.

Faghindhe su militare za fit bellu a chistionare in italianu, mih! Ma su bellu fit a torrare a bidha! Su cambiamentu no fit gai cosa de cuare! Mancari as a chistionare cantu prus pagu podes, ma si bogas unu faedhu ebbia... lampu, deretu ladinu est chi as cambiadu limba! E fintzas manchendhe unu bellu pagu de tempus sa zente zúdigat gai etotu, ca ti che ses coladu! Chissaghi ite ti cres ca faedhas in italianu!...

- «Ohi!... La gente è ignorante, non capisce niente! Non c'è che lasciarla cantare!

Tantu, de fàghere birgonzas cun sa zente no mi ndhe importaiat prus nudha. Pro sas primas chi che fia militare no mi ndhe so dadu a coro, no mi l'apo leada a pessamentu, tantu, pro iscríere una lítera a domo, o una cartolina a sos bighinos, neune si ndhe abbizaiat de nudha. Fossis chi babbu, daghi che fit in Àfrica, no l'iscriaiat in italianu a mamma? Epuru za no est a nàrrere chi si faedhaiant in italianu! Za l'iscriaiat in sardu puru, emmo, ma petzi cantones. E a Zuanna e Fina fossis chi no lis iscriaimus in italianu? Epuru, za no est a nàrrere chi nos faedhaimus in italianu! Za lis iscriaimus in sardu puru, emmo, ma petzi cantones.

A sas primas neune si l'aiat postu a coro chi deo mi che fia coladu a s'italianu. Dae ite lu podiant ischire? Lis cheriat iscritu, chi aia cambiadu limba.

Innanti de torrare a Pasca de nadale apo iscritu una lítera a babbu e mamma, comente apo ischidu chi mi mandhaiant in lissentza. Una lítera... no zughet cara, e poi, “ambasciator non porta pena”.

Como za mi fit piàghidu a che pònnere cussa lítera inoghe, totu paris cun sa risposta de babbu! Ma sas líteras nostras bi las teniaimus a imbàlliu e che las poniaimus pro alluminzare a su fogu. Una bentr'e risu mi apo pérdidu.

Torro a Pasca de nadale... totugantu in italianu faedhaia! Lampu, ma za mi pariat una cosa istrana fintzas a mie, za! Unu cane intro de crésia mi paria, in bidha! E lassemus chi fia “istudiando”, e za bi aiat àtere puru in bidha chi faedhaiat in italianu: ma cussu fit sennoriu! Ma deo?!...

- «Su fizu de Antoni Pudhu?»

- «Su fizu de Antoni Pudhu!»

- «Su fizu de Pepa Dore?»

- «Ei, diàmine, su fizu de Pepa Dore!»

Deo puru in italianu. Che a sos sennores. Ello?!... Fizu de Antoni Pudhu, ma “istudiadu”. “Istudiadu” mi aiant. Babbu mi aiat “istudiadu”. Deo mi fia “istudiadu”. S'iscola mi aiat “istudiadu”!... Sa zente narat gai: «Ti ses istudiadu, ti ses samunadu, ti ses imbrutadu, ti ses mascaradu, ti ses fertu». Fertu mi fia. Fertu mi aiant. A ue fia fertu. Alivertu.

In domo fint abbituados a mi connòschere, de meledos a conca mi ndhe aiat bénnidu àteros e no bi aiat prus meda meda de si meravizare. Però, lampu, fintzas gai, no lis pariat tantu... E a bortas mi leaiant a brulla, rindhesindhe mesu a brulla e mesu abberu. Ma no ndhe ant fatu una chistione manna, za l'ischiant issos puru chi no fit menzus su “dialetto”. E poi, sa zente za agguantat totu…

Lampu, però, a chistionare s'italianu in bidha za no fit che a lu chistionare in Avellino, no! Donzi tantu mi agataia unu bucu: «Bae a comporare una frissura, bae, chi ant maselladu!» - mi faghiant a bortas in domo, chi oramai a comporare cosa essia deo.

- «Lampu!... Ma come si dice sa frissura?!... E sa corda?!... E sa chirra?!... Sa chirra come si dice?»

Daghi andhaia a su ’e Mundhedhu a mi che segare sos pilos custu contu de sa chirra fit malu, lampu! No ischia ancora ite si naraiat sa chirra!... Fia torradu prus de bíndhighi annos addaisegus. Assassegus za l'apo àpidu ite si naraiat sa chirra. In su vocabbolàriu l'apo àpidu. “Il vocabolario” lu lezia che a donzi àteru líbberu etotu, a pàzine pàzine, chi sinono!... Za no che lu zughia mancu in ossos, no!

Ma de frissura in vocabbolàriu perunu bi ndhe apo àpidu, chi fossis, sos chi faghiant sos vocabbolàrios, no ndhe manigaiant, de frissura, e postu no bi ndhe ant.

Sa limba mia fit totu a arrogus e a mússius. Unu sero, a sa prima lissentza, fia azuendhe a babbu a barriare unu leontzinu de olia a maghinare, in sa carrela de zio Chichinu, e bi serbiat una balleta ca si bi ndhe aiat segadu:

- «Bae impresse a ti dare una balleta, mamma tua!» - nachi babbu.

Una balleta!... - faghia deo, pighendhe a domo - Un sacco!... macchè balleta!

- «Mà!... Ommà!... Datemi un sacco!... Ma... un sacco molto grande, mih!... Un sacco molto largo... Una balleta, mih!»

- «Ei, ei, fizu meu, za ti apo cumpresu it'est chi cheres!»

 

Ma su prus bellu fit a essire a introidha. Deo, daghi essia petzi afilaia a crésia, chi in cue... fit che in Avellino etotu! Ca sos preíderos de como... no sunt innorantes, no!... No semus mancu a su tempus de babbai Retore, no, chi cussu preigaiat totu in sardu chi… e chie lu cumprendhiat a isse?!... Como sos preíderos sunt “moderni”, “aggiornati”, acontzados los ant, chi fintzas sa Missa, mih, dae su latinu che l'ant furriada a comente narat su “Vaticano II”, chi issos l'ischint, mih, ite at istabbilidu su “Vaticano II”!

Afilaia a crésia o a domo de Pepe. Ma fintzas gai... in bidha no est che in tzitade, chi in cue donzunu si faghet sos fatos suos, che a sas màchinas etotu, “incidenti” a parte, chi però sunt “necessari” a su “progresso”. In bidha za nono! Totugantos nos connoschiaimus e totugantos nos saludaimus. Lampu, custa borta fit a bogare... sos corros a malaoza! Ca si saludas a unu si paret deretu chi as cambiadu limba! E pro contu de corros iscurtade su poeta de Biti.

Unu sero so essidu a cumandhu e in carrela mazore agato custu fiotu de zòvanos, arrumbados a su muru de Tzitzília, frimmos a chistionu. Comente fia colendhe...

- «E ben trovati!... Bene state?»

- «Ei!... E sanighedhu ses?!» - nachi cudhos totu a una boghe, aporríndhemi sa manu unu ifatu de s'àteru.

- «Si, grazie, sto bene. E a casa vostra?»

- «Ma... Ello babbu tou... - nachi Antoni Atene, chi bi fit in mesu de su fiotu, e chi como est emigradu - Babbu tou no ti at nâdu nudha?!...»

- «Come?… Perchè?…»

Deo mi l'apo betada a pérdida e andhadu mi ndhe so, za l'ischia chi Antoni Atene fit porcarzu. No fit mancu menzus a chistionare che a sa zente, no!

- «E bella fasche de linna azis buscadu!... Pasendhe?...»

- «Ei!... E a ue ses andhendhe?...»

Bessindhe?... Pighendhe?... Cue sezis?... E inue che fis?... Ma guarda che ignorante che è la gente! Che cavolo gliene importa se uno sta uscendo, salendo, venendo o tornando!

- «Falendhe ses?...»

- «Bonassera!...»

Rispondhia a contu meu. «Non sanno neppur a salutare!» mi faghia su contu deo -. Za naraiant puru «A menzus bídere!», o «Bae cun Deus!», «A su piaghere tou!», ma no fit mai che “Auguri”, e pro si abbojare colendhe a tretu de si faedhare, fintzas cun carchi pessone chi no si connoschiat, si saludaiat a cudha manera. Proite si saludaiat gai sa zente no l'ischiat prus. Deo no l'ischia. Ischia chi... no fit “civile”.

Però sos betzos... candho bi chistionaia donzi tantu mi naraiant «Comente?», ca pariat chi no cumprendhiant totu totu. “Beh... i vecchi non capiscono tutto!”... Cun issos cheriat faedhadu in sardu, tantu za che teniant sas dies belle e iscrómpidas! Cun issos no bi aiat rimédiu, no bi aiat nudha de indritare, fint dortos, e bastaiat a tènnere unu pagu de passéssia fintzas a... E mortos issos... “civili” nois!... Daghi poi sa zente at bidu chi mi che fia coladu a s'italianu e mutu, neune prus mi at nâdu nudha. De su restu, no lu cumprendhiant totugantos chi s'italianu fit menzus de su “dialetto”?

Antzis sos pisedhos mi rispondhiant in italianu issos puru, cun totu chi faedhaiant in sardu, chi tandho ancora fint pagas sas mamas chi aiant atuadu chi “la lingua materna” de sas criaduras nostras est s'italianu... Antzis bi aiat zòvanos chi mi rispondhiant in italianu, chi pariat chi ndhe fint aprofitendhe de s'ocasione, ca issos puru...

Petzi tziu Pepe Carbone, sempre befulianu isse, faghiat s'ispuntorzada sua donzi tantu, daghi beniat a bidha:

- «Pudhu! - nachi mi dimandhaiat su professore - Pudhu, come si chiama quest'uccellino?»

E deo nachi:

- «Carzolina!»

- «E quest'altro?»

- «Atrapadita ’e terra!»

Ma tziu Pepe no fit mancu unu “istudiadu” e de “discorsi” no ndhe faghiat che a issos, chi cussos, pro cussu e tantu, za no naraiant nudha ca s'italianu... est che a sos chercos de su cumonale! Isse za no mi daiat resone etotu e si teniat de mi nàrrere cosa mi lu naraiat, mancari a brulla, chi fossis no ndhe fit tantu seguru mancu isse. Una bentre de risu ambos duos nos faghiaimus. Sinnale bonu.

 

Indritendhe sas ancas a sos canes... totu sos númenes los cambiaia in italianu... gai, mih, che in sa Comuna!

- «Ite li ponides?»

- «Zuanne e Predu.»

- «Ahn... tandho Giampietro si narat!»

- «E bois?»

- «Chichinu.»

- «Ahn... Francesco est!»

Ca sa zente... totu sos númenes irballaiat, mih!... Sos de sa Comuna za no fint innorantes... e deo gai etotu: Boredhu... Salvatore! Tzinchedha... Francesca! Zuanne... Giovanni! Babbai... Signore! Mammai... Signora! Borbochè... E no, lampu! Cussu fit Borbochè, chi no faghiat a lu cambiare a italianu, ca nessi sa terra bi depiat abbarrare, chi no faghet a li samunare sa conca! Chi de terra nachi semus fatos, a terra torramus e sa terra nos sustenet, chi si noche leant sa terra de suta de pes inue nachi amus a pònnere raighinas?!

Borbochè est Borbochè, chi dae cue artu si bidet sa bidha che in pranta de manu e fintzas logos atesu si che podent bídere.

 

Sordadendhe, totu su tempus chi mi avassaiat mi ponia a "istudiare". Mancu a "libera uscita" andhaia, parte ca su ziru no mi rechediat e parte ca mi fit malu a tizirire cudhu de andhare "inquadrati". E gai, candho cheria, menzus pedia unu permissu. Azummai so essidu ebbia a mi comporare líbberos. Ma su triballu chi faghia, chi mi aiant "imboscato" in ufíssiu, fit totu triballu de conca e bi aiat de fàghere a meda chi pariat chi l'aimus a cótimu; ma no fit "fatu e a bidha": àteru bi ndhe aiat. Ndh'essiaimus cun sa conca a brou, che a unu chi "istúdiat" meda etotu. Ne "silenzio" e ne "sveglia" deo no ndhe iscurtaia mai: si no che gai ndhe aia connotu! Su manzanu a sas bàtoro mi ndhe pesaia. Petzi chi "studio" e "lavoro" como pariant peus puru, belle e chi fint totas duos triballos de... conca!

No so reséssidu a batire nudha a términe, s'annu. Su tempus chi apo coladu sordadendhe fit totu "per la patria". Antzis mi l'apo bida bruta chi azummai a "maestro" no mi fia fatu prus, chi ndhe tenia ànimu malu, mi pariat chi no podia mai fàghere a "buon maestro", chi mi paria bonu a nudha, chi "studiando", lampu, est malu a bídere si unu est bonu a carchi cosa! A carchi cosa de fàghere. E poi mi torraiat a arrajolare sa cusséntzia ca che fia mannu e no de ndhe batire, de cosa, iscurpia su pagu a babbu e mamma.

Mi est bénnidu a conca fintzas de "mettere la firma"... «Mi faccio sergente», pessaia, gai che a una chimbantina de paesanos, e bazi e ischide de cantos àteros paesanos, totu zovanedhos, carabbineris, pulitzotos e guàrdias carceràrias. Cheria "mettere la firma".

Deo?!... A militare?!... Sa mola ’e su trugu, menzus! Odheu! «Oh, no! Cosi no!...», pessaia poi, chi a fàghere carriera militare mi pariat una cosa istrana chi petzi su disisperu mi che podiat conchinare. E crobendhe de ànimu: «Riuscirò anch'io pian piano! - pessaia - Riuscirò a diventare un maestro, un buon maestro. E' mai possibile che io sia peggiore di tanti altri? No, il militare non mi piace!», chi mi paria trobeidu candho mi daiant órdines, e ne prus pagu trobeidu podia èssere a ndhe dare deo. 

Intrendhe a caserma mi faghiat su matessi efetu chi mi faghiat intrendhe a un'iscola: sempre cosa de timire fit! A medas za mi los abbaidaia che macu: pariat chi suta de sas armas irbambiaiant totugantos, pariat chi medas, azummai totugantos, no agataiant de menzus che de andhare a bagassas o a fàghere gavetones s'unu a s'àteru. Deo no mi ndhe aia lassadu fàghere mai de gavetones, chi mi timiant ca fia sardu... Comente, sardu?... Za fia "italiano" deo puru, emmo, ma sardu, chi poi, antzis, "il migliore italiano è il sardo"... "tanto già lo parlano meglio loro l'italiano!", ca su sardu, daghi l'ant fatu a "italiano" est "il migliore soldato d'Italia", su prus "fedele", che a su menzus cane. Sos "camerata" petzi si leaiant a boghes: "Microbo!", "Zanzara!", "Verme"! Pariat chi suta de sas armas si torrat gai a pagu, chi paret "un nobile servizio" petzi a sos "generali".

Sa vida militare no mi piaghiat. Faghindhe s'addestramentu irballaia sempre su passu. A fàghere su zuramentu a mie no mi bi ant postu, ca fia pagu addestradu. Mancu male! O fossis si l'ant pessada... Issos si l'ant pessada: tantu deo no bi fia pessendhe, che a como.

- «Pudhu, scomparisci!» - nachi su caporale, sa die innantis de su zuramentu. Deo fia ispetendhe cussu. Lampu, tandho puru bi fia pessendhe... Ca si mi aiant samunadu sa conca pariat chi no mi aiant pótidu samunare... sos pes!

A issos sa conca. A nois sos pes.

Sa madrighe bi ant lassadu, mancari in terra. Sas raighinas puru faghent in terra.

De sordadare apo agabbadu in s'atunzu de su ’66. Innantis de mi pònnere in viazu a mi ndhe torrare a bidha, una "meditazione" za mi l'apo fata, pro su tempus chi aia serbidu "alla madre patria". Fia cuntentu ca l'aia fatu custu "sacro dovere"; ma no fit gai una cuntentesa manna che a candho pessaia a Franca: fit... "la gioia del dovere compiuto", chi l'aia imparadu a memória, a nàrrere gai.

E chie podiat pessare chi nos fint minchionendhe? A part'e annata no iscurtaia mai mancu cudhos chi agataia cue in su portu de Olbia, a s'irbarcu e a s'imbarcu: donzi borta unu muntone de "intellettuali organici" e de "classe politica sarda" totu faghindhe propagandha ca nachi sa natzione sarda fit una colónia de s'Itàlia, cale regione?!, chi no fit zustu a fàghere su militare pro una pàtria anzena... Ahi, odheu!... Ma ite so nendhe?! Cun sa "rinascita" chi che fit sos annos no teniant tempus de pessare in àteru!

Deo fia "fedele" e mi paria "onestu" e tandho no podia èssere "disertore", e si est su zuramentu chi ant fatu sos àteros nachi baliat pro me puru... Si est gai, tandho, viva l'Italia!

 

In bidha apo imbucadu a "istudiare" torra a s'airada, noe e deghe oras donzi die. Apo preparadu prima e segundha "magistrale". Tandho za no fit gai a "istudiare" a sa maconatza, mih! Totu "razionalmente" fit! Sos seros a tardu no bi lezia prus: a s'ora de corcare, a letu! Su manzanu pesaia a sas tres e mesa, ca s'irvéllia si no l'intendhia deo l'intendhiat babbu, e a prima imbucada, pro mi catzare su sonnu, faghia "educazione fisica", chi fit gai, mesu "materia" e mesu movimentu: deo faghia su movimentu, ca sinono a lèzere mi fit torradu su sonnu. Daghi fia bene ischidadu, atacaia a sas àteras "materie". Dae sas sete a sas noe tasia pro irmurzare, fàghere cumandhos e cosas de domo, chi oramai mamma che fit arrimada, una chida pesada, bíndhighi dies in s'ispidale e unu mese in letu; e babbu, fintzas si sas berbeghes las aiat béndhidas, essiat donzi die e no pasaiat unu minutu, chi ndhe ghiraiat istracu che àinu, sos seros, prus mortu chi no biu. Dae sas noe a mesudie, torra a "istudiare". Dae sas duas de sero a sas tres unu surtighedhu; dae sas tres a sas chimbe torra a tzufu a líbberu, un'ora de "intervallo" e poi torra fintzas a sas oto. A donzi ora sa "matéria" sua, gai, mih, che in iscola etotu, chi est totugantu "razionale", mih…

Su manzanu como fia bonu a ischidare... candho no fit tropu pesante sa conca, chi a bortas, a fortza de bi pònnere cosa de iscola intro, abbarraiat che fraiagada a su cabidale fintzas a tardu. Tandho faghia a mesa zoronada. Ma sas cosas de iscola fint sempre malas a abbarrare in conca, chi petzi s'istrachidúdine bi abbarraiat totuganta. A "istudiare" emmo, za mi piaghiat... Ma sas cosas de iscola, lampu!... No mi piaghiant! Su chi est chi fit che una meighina... comente a che bogare una dente... Bàstechi, no istaia "Questo mi piace, quello non mi piace": cussu bi fit e cussu lezia. Antzis antzis, de dúbbiu perunu mancu mi ndhe beniat a conca, chi no bi aiat de pèrdere tempus cun dúbbios: "Credere, obbedire, combattere".

A sos esames s'annu mi ant lassadu "chimica" e "filosofia" ma no ca la tenia contra a Rovelli. Rovelli?!... E chie fit cussu? In totu su chi lezia no bi aiat nudha de cussa ''chimica" e ne de cussa "filosofia"... O fossis bi fit totuganta. De custu Portudurres za l'intendhia, chi nachi bi fit Bodale triballendhe... Ih, a bellu chi nachi fit! Ma deo petzi ischia chi che fit a s'ala de Tàtari.

De comente fit andhada s'incunza, s'annu, ndhe fia cuntentu, mancari no própiu comente cheria deo: ma nessi in duas bortas, chi no fit sinnale de bundhàssia, ndhe fia ghirendhe sa "promozione".

 

Azummai s'annu mi faghia sas "vacanze"... Chie, deo?!

«No!... Mai!» A fàghere "vacanza" mi pariat fintzas "peccato", ma dae Bérziu Zuanna e Fina aiant iscritu a bi andhare, chi Zuanna bi teniat naschimentu: in làmpadas li fit nàschida Pina, chi "fatti all'antica" comente fint li aiant postu gai pro pesare a mamma. Mi che ant tantadu de bi andhare, ma bastu chi mi aerent aprovadu e chi mi aerent àpidu unu postu a triballare, ca nachi inie bi fit su triballu aira, chi nachi poniant a triballare fintzas sos iscolanos in sas fràbbicas, s'istiu, candho fint in "vacanza": lampu, cue za!... Antzis, cue puru, lampu!... Iscola e triballu in malas inie puru: però in Bérziu bi teniant su "progresso" e fint trancuillos.

Aprovadu no mi ant, ma pro su chi mi aiant lassadu no bi aiat de isarcare: a donzi modu mi apo leadu sos líbberos ifatu. Mi aiant promissu de mi fàghere triballare, mi ant pagadu su billete issos e andhadu so. Lampu a cosa in cussu Bérziu!... Za no fit gai a lu pònnere a paragone cun sas bidhighedhas nostras, no! Fia comintzendhe a bídere su chi aia "istudiadu". De logos bellos za ndhe aio bidu totu comente fia coladu dae Civitavecchia a Avellino, e totu faghia su paragone cun sos logos nostros chi… no bi aiat paragone! Chi candho una cosa est mala mancu a la paragonare faghet, prus! E poi, andhendhe a Bérziu, totu colendhe in sa "Pianura Padana"... «Ah, ecco!... Ecco la Pianura Padana!»: la connoschia... Lampu a cosa bella chi fit! No che ndhe aimus de cosa gai nois, no!

Su Bérziu puru, lampu, za no si cambaiat! Inie sas bidhas... Bidhas?!... «Città sono, queste!», totu una atacada a s'àtera!... Sas fràbbicas gai etotu, una ifatu de s'àtera, una ifatu de s'àtera... In logos nostros no bi ndhe aiat una mancu a l'isparare a balla. Zuanna e Fina istaiant in domos de sa Mina. Beh, no fit in domo ebbia chi no bi aimus su "bagno". Ma fossis sos meres de sas minieras de "bagno" no ndhe teniant bisonzu...: «Sos sennores no cagant» naraiat zia Toi, daghi fit minore, ca sos sennores fint totu netos e profumados. Cudhas domos de sa Mina fint a tauladu che in domo etotu; sa carrela de Zuanna, poi, fit azummai peus de sa carrela nostra: in paris ebbia fit, ma chentza mancu impredadu e ne fogna. In cussa carrela fint totu emigrados: sos Berzianos che istaiant in àteros bighinados, ma no fint ratzistas...

Daghi bi fia pagas dies so andhadu a triballare. «Ah!... Questo si, che è un lavoro!» Fit una fràbbica de botighedhos de bidru, sa "Verlica s.a." de Glin. Dae ue istaiant Zuanna e Fina che fit atesu: ma za no fit a bi andhare a cadhu a s'àinu, no! Bi aiat un'autobbus donzi mes'ora. Un'ispantu: mancu a paragone cun Illorè! A mie mi aiant postu a controllare si sos botighedhos essiant fatos bene, ca aia "istudiadu" su frantzesu. Lampu, za no fit gai a fàghere sas cosas a ogru, no! E cantu pesat unu botighedhu, fila pro fila, e cantu est russu in costazos, e canta pressione agguantat, e si su trugu est a sa mesura zusta, e si sos oros sunt in paris, e si sunt totue a sa matessi distàntzia dae su fundhu, e donzi mes'ora dóighi botighedhos de controllare e a donzi pira de iscàtulas prenas de botighedhos sa "fisce" sua iscrita cun totu sos datos de su controllu. Ah!... za no fit che a iscríere unu "tema", no! E ne a fàghere unu "problema"! Cussu ei chi fit bonu a iscríere! Ca est abberu est abberu chi cussu fit unu triballu modernu, «non come quello dei nostri paeselli».

Si no fit istadu ca tenia pidinu a torrare, mi che fia abbarradu inie, tantu su frantzesu l'aia "istudiadu", chi pariat fatu a posta pro emigrare. Ma fia orioladu pro Franca. E cantu a su "maestro" za si podiat fintzas a "insegnare" inie, a sos fizos de sos emigrados "italiani", ma... Intantu mi che depia dipromare, e poi deo cheria própiu "insegnare" in logu nostru, ca "cattivi" e "arretrati'' fimus nois.

Ma za mi at fatu bene cussa essida a Bérziu, ca sinono no isco cantu tempus che aiat coladu chentza ischire deo de sa "Regione Autonoma della Sardegna" .

- «Andhamus a chircare a Lopez» - nachi Prammeri una die - chi cussu connoschet zente!

Andhados semus. Fit unu sardu chi s'interessaiat pro sos emigrados. Sas dies nachi bi depiat bènnere su "presidente" de sa "Regione"

- «A lu connosches? - mi at dimandhadu cudhu, a mie, chi fio bénnidu friscu friscu dae logu nostru.

- «Il Presidente della Regione?!...»

- «Ello!... Su Presidente de sa Rezone sarda!»

- «Il Presidente della Repubblica!...»

- «Nono, dimóniu!... Cussu est un'àtera cosa. Su chi so nendhe deo est Presidente della Regione Autonoma della Sardegna. Mih, si che ses daghi benit, za ti lu fato a connòschere!»

Za l'ischia chi sa Sardigna fit una "regione", chi s'Itàlia teniat "venti regioni": l'aia lézidu prus de milli bortas! Lu faghiant "istudiare" in sas "elementari", in sas "medie", l'aia "istudiadu" in su "ginnasio", in sas "magistrali" e... corpedha oe, corpedha cras, no est che a samunare sa conca a s'àinu! Ma custu lampu de "Presidente" chie nachi fit?!

- «Ahn!... Ho capito!... Ho capito!»

- «Ahn, bidindhe ses? Ammentadu ti l'as!» - nachi cudhu.

 

Lampu!... «Ma chi sarà questo Presidente della Regione Autonoma della Sardegna?!» - mi faghia deo torrendhebbei a pessare. E ite fit custu "Regione Autonoma della Sardegna"?! Emmo, za l'aio bidu iscritu in carchi targa de màchinas chi beniant a Foresta, ma... Boh! E su "Presidente"? Boh, boh! Deo petzi intendhia su "Presidente della Repubblica", chi nachi "il Presidente" inoghe, "il Presidente" cudhane, chi lu aia lézidu fintzas in sa "educazione civica". Ma... si no si faghet a intèndhere custu lampu de "Presidente della Regione Autonoma della Sardegna"!... Eh, s'annu, apo ischidu annos apustis, za nachi si cheriat fàghere a intèndhere puru, chi nachi cheriat fàghere unu "appello al popolo sardo" in s'aràdiu, s'aradiu de "Rai Radiotelevisione Italiana". Ma nachi no bi l'ant lassadu fàghere. E chi fit unu "apello" totu in italianu, mih!, ca sos Sardos gai lu cumprendhiant de prus... E gai "il popolo sardo", sempre surdu che picu, no at intesu nudha.

Lampu, za no paria mancu sardu, deo, no!... Mancu bénnidu a friscu dae Sardigna paria! E prommore ca fia "istudiendhe" za!... Beh, sardu... No faghia che a unu chi ndhe contaiant, chi nachi fit andhadu a Bérziu e l'ant dimandhadu a bídere si fit italianu:

- «No! - nachi - Sardu so!»

Ma fit unu pastore e faghiat a ríere, isse.

Deo fia "istudiadu". E a chie faghia a ríere, deo?!

A mie puru mi dimandhaiant a bídere de ue fia:

- «De la Sardaigne!»

- «Ah, de la Sardaigne!... Molti bandits!»

- «Eh!... Bocú-bocú!» - faghia deo, cun sa cara in terra.

Za l'ischia chi sa Sardigna fit terra de bandhidos, totu zente mala... In Bérziu de bandhidos no bi ndhe aiat, sa zente fit totu "gentile" chi pro donzi cosighedha istaiat a su "mersí! - mersí!" e ne deo aia lézidu nudha chi mancu s'assemizaiat a sos líbberos de Guy de Bosschère e mancu una riga de minieras sardas. Minieras sardas? Aite minerales che aimus, nois?

- «Eh, cussu za est abberu, Mariedhu! - faghiat Zuniare, s'àteru connadu, chi fit cumonista e serracaimus pro cussu - Za est abberu! Ma za ndhe tenet puru de risorsas sa Sardigna! Ello candho fipo in Frantza no achirrabant fintzas su prumu dae Monteponi aite?!... Za ndhe tènete, za ndhe tènete! Est chi s'Itàlia nos at béndhitu, pro duos chilos de carvone a sa die! S'Itàlia noche at catzatu, a nois!»

- «Ma cosa stai dicendo, l'Italia!... Ringrazia, ringrazia, che ti hanno almeno dato la possibilità di cercartelo il lavoro! Ma che credi, che la Russia?!... Lo sai che la Russia è molto ricca di risorse? C'è più poca popolazione: per forza stanno meglio e non emigrano!

- «Ma ite!... S'Itàlia nos at béndhitu, a nois!»

 

Ma za no resessia a cumprèndhere proite Zuniare la teniat contra a s'Itàlia!... "madre di eroi, culla di civiltà, esempio di libertà e di progresso"!

- «Tocca, tocca!... Lasciamo perdere! Cosa vuoi meglio della libertà?!»

No resessia a cumprèndhere ite teniant contra a s'Itàlia sos emigrados, chi a totugantos lis intendhia sa matessi cosa. Za est abberu chi intendhia sempre contendhe, in bidha, chi sos "continentales", chi però no fint mai ne Frantzesos, ne Berzianos e ne Tedescos, nachi a paragone de sos Sardos no baliant nudha, petzi mannos mannos pulentones, e de comente lu contaiant pariat chi bi aiat una disamistade chi no si resessiat a cumprèndhere, una disamistade chi che zughiant in ossos e in nérbios, ma no in su cherbedhu... chi sos inimigos... fint sos Bonesos!

Ma in buca de sos emigrados, chi pariat chi che cheriat essidu fora pro bídere sa Sardigna, su "Continente" fit diventadu "Italia", su "Guvernu" fit su "Guvernu italianu": ma l'aiant intesu a sos Berzianos, chi pariat chi andhaiat bene a sos Sardos puru.

 

In cabidanni, torradu de Bérziu cun cudhas vallízias mannas a trailla chi paria un'emigradu fintzas deo, dae Núoro mi ndhe apo batidu su restu de s'incunza... A sos esames de "riparazione" azummai no bi l'aia fata, chi a su postu de mi dimandhare de Aristótile e Santu Tomasu nachi a bídere comente faghet sa mama cun su pisedhu:

- «La mamma impara al bambino...»

- «No, guardi!... Cosi non si dice in italiano: cosi si dice in sardo! La mamma non "impara", ma "insegna" al bambino!...»

- «Ahn, è vero! La mamma insegna...»

Ma ite?!

Lampu, ma za mi pariat istrana de abberu una dimandha de gai! Ite nachi b'intraiant sas mamas cun sa "pedagogia"?! No fint mancu "maestre", no!...

S'àtera iscola mi che l'aiant bogada dae conca. Emmo, za ndhe manigaia ancora de pane e casu, ma triballadu de zente chi in iscola "non ha nulla da insegnare". E de una manera deo cheria andhare prus addainanti puru ca, sempre a pistighinzu ca che fia mannu, mi torraiat su dúbbiu chi fossis fia mandrone etotu, cun s'iscusa de chèrrere "istudiare". Su pesare a mannu in palas de babbu e mamma, male e peus in sa malasorte chi fint, mi poniat in dillíriu sa cusséntzia. Ma cheria "istudiare", lu cheria a costu de donzi sacrifítziu. E tandho, chi a su mancu aerent divididu s'interessu in tres e no in bàtoro, sos de domo!

- «Ello!... Tandho, ca ses istudiendhe - faghiant babbu e mamma - tue no depes connòschere nudha dae nois, oh?!...»

Ello ite cheria connòschere? Niente! Nudha! Una cosa gai lis depiat fàghere a coro malu meda. Mi aiant batidu a su mundhu, emmo, ma ite àteru bi tenia o bi aia de connòschere dae issos? Niente. Nudha. Cussos bículos de terrinu chi los aiat campados e chi mi ant campadu, e chi bi aiant lassadu sa vida die cun die, lis pariant sas purpas de sa carena issoro etotu. Deo oramai mi podia cussiderare "istudiadu": ite mi ndhe faghia de su chi aiat dadu a manigare a issos e a mie fintzas a tandho e apustis puru? Nulla. E no solu pro mi pònnere sa cusséntzia in asséliu. Cudhu «Ello dae babbu tou l'as connotu?!» chi naraiat sa zente fit de fuliare a ogros serrados.

 

Comente apo ischidu chi mi aiant aprovadu pro cudhas duas "materie", luego mi apo fatu mandhare sas lessiones de sa tertza "magistrale". Sughestantu apo azuadu a babbu a binnennare e a fàghere carchi cortina a sas olias, pro dare a bídere chi no mi fia ammandronadu e assamudare sa cusséntzia.

Prima die de santuaini mi so torradu a pònnere a "istudiare". S'annu za fit bellu, mih! Fit sa prima borta chi tenia de fàghere in d-un'annu su "programma" de un'annu ebbia. Che a s'annu innantis etotu sa... zoronada mia fit organizada a punta de rellozu: deghe oras de "istúdiu" cada die, domíniga bagadiu, a donzi ora sa "materia" sua.

Ma fit un'annu... malu! Comente a candho sa cuntentesa mi animaiat, gai etotu su dispiaghere mi betaiat a terra... no, a letu! Bi aiat manzanos chi a ora sua no mi daiat coro de mi ndhe pesare.

Franca oramai fit sanada. Sos annos colados fit bénnida a malu tretu. Candho l'aia ischidu pariat chi mi che fit ruta sa domo subra. Fit unu sero chi Crélia Zessa, chi como est emigrada, est bénnida a domo e gai in chistionu lu fit contendhe a mamma. Deo no fia in dainanti, ma las intendhia e mi est pàssidu de àere intesu cudhu númene... Iscurto bene... Za fint chistionendhe de issa! Fia cuntentu. Sighint a chistionare... «Cussa maladia est, odheu!... A su chi paret nachi est cussa!» - nachi cudha. "Cussa maladia"?!... L'aia sempre intesu contendhe de custa maladia mala, chi fit sa chi totugantos timiaimus che frea, ca no bi aiat rimédiu.

Isarcadu e cun su coro a tochedhos so curtu a un'istàntzia.

Pro Franca pregaia sempre: pessade si no apo pregadu tandho! Ma cussu tempus de tristura e de isarcu, chi timia e no la bidia mai, petzi carchi borta li intendhia sa boghe candho colaia a posta in carrela de domo sua, cussu tempus che fit coladu. Issa fit sanada o, assumancu, aia ischidu chi no bi aiat prus de isarcare, chi sa maladia fit bínchida. Fia cuntentu, de una cuntentesa chi no bi at peràulas a lu nàrrere e si zeunos ndhe aia fatu medas pro che samunare sos pecados mios, no mi ndhe fia muntesu pro "azuare" a sanare a issa e pro ringratziare ca fit sanendhe. Issa fit essindhe torra e candho no la bidia introidha de cunzuntura o in s'ortu sou, tandho essia a posta a fàghere unu ziru in chirca de la poder bídere; e nessi in crésia in domíniga la bidia, chi ischia a cale missa andhaiat e a bortas, candho andhaiat a s'àtera missa, deo, bastus de la poder bídere, andhaia a cussa puru e mi collia duas missas. Beru chi in crésia... Un'àtera iscola, mih! In crésia no si podiat a faedhare, chi in cue puru petzi faedhat su preíderu. No fontomemus, poi, de chistionare cun d-una pisedha... chi est che una cosa chi leat fogu!... Ma nessi "Ciao!" a sa essida li podia nàrrere, faghindhe de totu pro li colare acurtzu, gai comente faghia candho l'abbojaia in carchi carrela, chi no fit logu, mancu cussu, de chistionare cun d-una pisedha, ca... "naturalmente"... "la gente è ignorante"!...

Che fit in sos deghe annos chi la cherio bene, chi deo pessaia a issa prus de a calesisiat àtera cosa e no tenia cuntentesa prus manna, gai che a candho mi la bidia in su sonnu, chi proaia sa menzus cuntentesa de su mundhu e mi ndhe faghiat ischidare. Ma no faghiat a sighire gai. Bi lu depia fàghere a ischire. No mi ndhe podia prus muntènnere. Bi lu depia nàrrere,  fintzas a bortas chi calicun'àteru... Lampu, cussu za mi fit dispiàghidu, mih!

Fia detzisu a faedhare. De su restu che fia belle e "istudiadu" e duncas podia faedhare... beh, parlare!

Una die la bido in una carrela. Fia faghindhe su sólitu ziru. Comente che l'apo bida... «Adesso glielo dico!... Glielo dico!», e cudhu coro currindhe chi pariat chi li fit atacadu s'elétricu! Comente che l'apo bida, càmbio carrela, li ponzo ifatu, illónghio su passu, la sigo... Su coro meu gai prenu no mi l'apo sapidu mai!

- Franca!… Ciao! …

Fit sa prima borta chi la fia cramendhe gai... Sa prima borta?! Mizas e mizas de bortas l'aia cramada gai; fit sa prima borta chi mi aiat intesu issa. Cudhu coro pariat iscopièndhemi, pariat chi ndhe cheriat brincare a fora!

- «Scusa... Franca!... Scusa, ti dovrei... Ti vorrei... Ti devo dire due parole…»

Tantu a ndhe li nàrrere bàtoro no bi fia reséssidu. Una lítera li aia iscritu. Bi fit in cue totu su chi li cheria nàrrere, totu su bene chi li cheria... una lítera de no mi ammento cantas pàzines, totu iscritas a màchina pro bi ndhe càbere meda de cosa. Totu iscrita in italianu fit... Beh, custa mancu nâda cheriat! E difatis no bi l'apo nâdu, tantu... E ca sinono!... A la faghet, unu, sa frigura, cun d-una lítera de amore iscrita in sardu!…

Sa lítera mia si est frimmada a mesu caminu, e no ca sa posta funtzionaiat male, no! Sa lítera mia no l'at mai lézida, issa. Deo ebbia l'apo lézida, a tantas bias. Issa no la cheriat mancu lèzere. No fint cosas de sa conca sua. In debbadas a perricare. Mancu a ndhe li sighire a fontomare. A li lassare sa conca in pasu. O fossis, naro a pessamentu, a tempus addainanti... Ma sas cosas... sas peràulas deo las leaia abberu.

Che a candho unu leat unu caminu, chi est cussu su caminu sou, e no bi ndhe at menzus, e cheret caminare in cussu, e faghet de totu pro caminare in cussu, e si paret faghindhe tretu cun d-una pessone, sa menzus, sa chi disizat a cumpanzia tota vida, sa prus bella de su mundhu, chi si la bidet sempre in su sonnu, chi lu custringhet a cantare solu su bi pessare, e isperat de caminare sempre paris, e chircat de la sighire, la zughet a su tene tene... Za est sempre issa... Za est issa! Milla, mih, como!... Ahi!... Ma!... No!... No!!... No!!!... Un'àteru caminu est, su sou! Duos caminos sunt!… Duos caminos chi faghent andhendhe e istesiendhe! E sighit a caminare a conca artziada... chi li dolet su trugu! La cramat, la chircat ancora, si apubat ancora... No s'intendhet... No si bidet prus!

Andhamus a dainanti.

- «E Franca?»

- «Est unu númene. Unu sonnu fit. Unu sonnu duradu deghe annos.»

In su sonnu ebbia mi la bido, candho so... E chie so, tandho, deo?

- «Nara: e s'amore?»

- «No est amore a una: est amore»

Chi mancu s'amore est sa cosa prus bella de su mundhu, si bi ndhe mancat àteras.

Medas bortas, s'annu, candho mi ponia a manigare no ndhe tenia gana, chi su mossu si mi frimmaiat in bula a nodu. Medas seros mi che corcaia, cun sa conca che moju, de moida de iscola, mi ponia a pessare, a cudha ch'in su coro che zughia, pariat chi in su mundhu, de rosa gai, bella che a issa, esistiat issa ebbia! Cun sos ogros ufrados, cun cudhu nodu in bula, chi mi ndhe beniat s'ora de pesare! Tandho mi che drommia, cun sa conca pesante che a mie, chi mi ndhe pesaia, prus istracu de su sero, a ora de mesudie!

E depia "istudiare"! Arrodendhe dentes, ma apo sighidu gai etotu. Fia animosu de bi la fàghere a sos esames. Mancari a malaoza mi assentaia a lèzere. No artziaia sos ogros dae sos líbberos. Candho intendhia chi sos iscolanos fint totue a protestas, «Ma che cosa vogliono, questi studenti?!», faghia deo. Annos apustis apo ischidu chi cussu fit su '68.

Ma deo seguru ndhe fia de su "istúdiu" meu? No fit menzus a frecuentare cun tantos professores in dainanti?

A làmpadas, aprovadu in totu. Ma oramai fia cumbintu chi nessi s'úrtimu annu fit menzus a "istudiare" in iscola.

- «La tua preparazione mi sembra aleatoria!» - mi faghet "padrino" una die chi fimus a chistionu e mi at dimandhadu.

- «Eh, si, è vero!» - apo fatu deo, pessendhe deretu a su vocabbolàriu, chi cudha peràula "aleatoria" no la connoschia.  Eh, lampu!..., a fàghere a "maestro" chentza andhare a iscola no faghet! «E' meglio frequentare, almeno l'ultima classe!» Ndhe fint cumbintos in domo puru e comente lis apo iscritu, chi s'istiu puru che fia torra in Bérziu triballendhe, mi che ant marcadu a su "Istituto Magistrale" de Núoro.

Dae prima die de santuaini apo comintzadu a viazare a inie.

 

Prima die de santuaini?! «E che cosa ci vieni a fare dal primo giorno?!» - mi faghiat calicunu chi fit prus a su currente de su passu se s'iscola - «Tanto non ci trovi nessuno!»

E de abberu, mih! S'iscola ebbia bi apo agatadu sas primas dies! Sos "bibelli" ebbia bi fint, ca issos, fintzas si sos meres no bi sunt, abbarrant gai etotu. Nachi a torrare sa tale die, tantu de lessione innantis de tandho no bi ndhe faghiant. Tantu!... no siat chi puru aeret tentu dannu sa produtzione! Chie mànigat e bufat de su chi faghent sos àteros podet drommire a coro seguru, si no est a nàrrere chi est istudiendhe pro ischire comente si faghet a sighire gai.

Sa tale die nachi bi aiat duas oras de lessione... Ma comente?!... Eh!... No bi aiat professores! Chi si ndhe leades a issos, adiosu a su "studio", ca sunt issos su fundhamentu de s'iscola, est issos chi lu "istudiant" s'iscolanu...

In nadale ant comintzadu a fàghere iscola "regolarmente". Deo, a coa a tandho, che fia istracu de istare viazendhe. A part'e annata, su "studio", s'iscola prus acurtzu che fit cue, a trintaghimbe chilómitros dae bidha, chi no donzi "studio" si podet fàghere totue... Fintzas a tandho deo aia "istudiadu" in domo, emmo, ma sas lessiones mi beniant dae Roma.

Triballu a sos posteris. Chi si no faghent cussu ite cherides chi fetant? E como su "studio" che fit in Núoro: triballu a sos purmas, a sas fràbbicas de purmas, a sas ofitzinas, a sos distribbudores. Chi si no faghent cussu ite cherides chi fetant?

Fossis fit istadu menzus a fàghere cuss'iscola puru in donzi bidha: triballu a sos professores, a sos mastros de muru, a sos mastros de linna, a sos mastros de ferru, a sas indústrias de sos bancos, de sos bidros, de sos filos de currente, de... Trinta indústrias diferentes nachi ponet in motu sa "edilizia"! Chi si no faghent cussu ite cherides chi fetant? Ah, cussu za tiat èssere bellu, mih! Bellu afare pro àteros industriales puru, cantu chi como petzi sunt faghindhe afares sos industriales de sos líbberos de iscola chi si no "istúdiant" cussu, sos iscolanos, ite cherides chi fetant?

Totu sas iscolas artas puru tiant fàghere in donzi bidha… Ma fossis tandho bi tiat àere tantas iscolighedhas chi... No, no: menzus a fràbbica manna, "multinazionale", iscola "efficiente", chi cantu prus manna est un'indústria e prus resa daet!... "Produzione in serie".

Lampu, ma cudhu dolore de mata de viaza viaza, donzi die a Núoro!... No fit contu bonu! Bi cheriat dinari e bi cheriat de istare bestidu... no che in domo, cun pantalones tapulados e a sa mindhafuto, chi a bestire gai pro andhare a iscola... Essummaria e Zusepe!... No fimus mancu cun su picu a codhu, no! Beh... birgonza fit!

Candho torraia a domo, su bortaedie, che fia istracu, chi fit prus su tempus chi che colaia chentza cabu, isetendhe inoghe isetendhe cudhane, chi no su tempus conchistadu "istudiendhe". Chi poi, cue puru, pariant totugantos a dolore de mata, ca..., emmo, su diproma bi cheret, ma... Istaiant gai, cun chentu e unu illériu, medas, sos prus, cun chistionedhos de segamigasu, chi pariat... gai a paridura!, pariat chi cussu "studio" che l'aiat bombitadu chie l'aiat postu in su "programma".

Sacrifítziu de prus, sacrifítziu de mancu, mi che so fatu pònnere in Núoro a domo de afitu, in domo de tziu Pascale Selis, in su bighinadu de Sas Gràssias, e a bidha torraia su sàpadu.

Abbituadu comente fia a istare noe e deghe oras donzi die a tzufu a líbberu, no fia cuntentu de su "studio" chi si faghiat in iscola, chi pariat tropu pagu e a finire su "programma" mancu a bi pessare! Mi pariat unu "studio" a passu de... àinu!

S'annu za mi so pasadu, no de s'istrachidúdine, no! Za no fia mancu tzapendhe, comente naraiat babbu, chi fit totu dólimas e candho ghiraiat, su sero, no si reziat ritzu. Deo sos ossos za los zughia pasados, chi s'iscola paret fata aposta pro si pasare sos ossos, ca su "studio" est totu triballu de... conca! E mancu male chi est cosa modhe!... Ca sinono, triballendhe totu cun sa conca, a tantos annos... essummaria a gallos chi aimus zutu in conca sos "istudiados"! Ecoghi nono: sos gallos essint in manos a chie no "istúdiat", e a sos "istudiados" azummai nos essiat gallos in àteru logu, a fortza de istare sétidos annos e annos.

S'annu a "istudiare" za mi pariat unu zogu. Su chi nos poniant a lèzere fit pagu, totugantos unu ispetendhe a s'àteru, cun cudhas "interrogazioni", s'àteru ispetendhe a s'unu, ca sinono su professore "va avanti col programma" e... arruinados semus!

 

Ma in Núoro no fit in Illorè. «Che cosa sono le gabbie salariari?... Ah, allora sciopero anch'io! Ma come funziona la scuola? E perchè si fanno questi programmi? E perchè non si finisce mai il programma? E perchè si studiano queste cose? E tu di quale partito sei? E perchè sei di quel partito? Ma che cos'è la politica? Che politica fa la Chiesa cattolica? E che cosa vuol dire essere cristiani? Ma lo sai che i capitalisti sfruttano gli operai? E lo sai che per fare una fabbrica in Sardegna dànno miliardi agl'industriali per premio? E perchè ci sono i Baschi blu?...»

Fit comente a ndhe bogare sa conca dae iscola, dae sos líbberos de iscola.

Lampu, de pulítiga etantu za no ndhe cumprendhia mancu bótziga; mancu acurtzu pariat chi mi ndhe aiat coladu! Za bi fit in bidha puru, emmo, sa pulítiga, ma.. Sos annos in bidha si fint totu irmatendhe, totu a dirbetos s'unu cun s'àteru ca... «Cosa mala sa pulítiga, lampu!... No ti che méschies in pulítiga, no!» E si fit sa pulítiga de chie no si b'irmataiat, e chie bi cumprendhiat nudha?! Nudha?! Si cumprendhiat a votare a su partidu! Ma sa pulítiga fit gai, che a candho proet, chi, emmo, za faghet bene, s'abba, ma franghídebos, apozàdebos! Un'apozu bi cheret... Ca... Malu est a s'ifúndhere, lampu! Candho proet, e chie la mandhat s'abba? Proindhe est! Cheret fatu che in Bosa...

A bidha puru za beniant a fàghere pulítiga, gai, pulítigos pulítigos fint! Arte fine, lampu! Beniant sempre a fàghere sa "parlata". Pro nois minores fit una festa a bídere gai tanta zente paris.

- «Compà, una parlata bi at istasero, mih! A benides?»

- «Ei, compà, andhamus! A it'ora est? A piatza abbojade!» 

Una borta e duas che li so fuidu a mamma pro andhare a sa "parlata"! A iscurtare andhaiant sos mannos. Nois istaimus a zogu, dendhe ifadu a sos mannos e a sos paraletadores. Si fit istadu a votare!... Ah, nois aimus votadu a su partidu de su re! Cun Gavinu fradile sempre de cussu faedhaimus. Eh, su re!... In totu sos líbberos bi fit! Cussu za est abberu chi cumandhat! Coromeu si fimus istados fizos de su re!... Cussos za istant bene, a ndhe tenent de dinari! Sos àteros partidos no si cumprendhiat de chie fint.

Sa zente... sa zente fit gai, votaiat comente li pariat. Bi ndhe aiat chi a una votatzione fint cun d-unu partidu, a un'àtera cun s'àteru e a s'àtera cun s'àteru ancora; ma no fit gai che a candho si zogat a su fura fura... fit a votare a unu bastus chi siat, tantu... sos partidos fint unu menzus de s'àteru! Calicunu fit abbonadu a votare a unu partidu ebbia, àteros a duos partidos: «Cun chie binchet mi dao!» - nachi - ca sa "cosa" chi si cumprendhet de sa "pulítiga" est a bínchere.

Sa zente fit "ignorante", no fit mancu che a sos paraletadores, no! Chi cussos fint totugantos andhados a iscola, a totu sas iscolas "del regno"..., "dell'impero"..., no: "della repubblica", e aiant leadu votos bonos! Lampu, si no fint andhados a iscola cussos za!... Deo creo, chi las ischiant sas cosas!... Che a su "maestro" etotu, mih! Imparadas a memória ebbia cheriant! Petzi chi sa zente, sempre conca de àinu... petzi ammentaiat "Votate!", "Votate!". Ah, balla, issos, sos paraletadores, za teniant resone, sempre resone, mih! Che a sa bonànima. Cudhas bellas parlatas!... Lampu a bene chi faedhaiant! Che a candho preigaiant sos missionàrios etotu. E poi ischiant a faedhare una meraviza, totu bene nâdu, totu in sardu… in italianu, cale sardu?! In italianu paraletaiant ca… si nos aiant faedhadu in sardu chie lampu los aiat cumpresos, su buzinu?!

Petzi candho bi aiat votatzione pro sa Comuna sa cosa cambiaiat. Candho fit cosa de bidha, no fit gai, no, a votare a su partidu! Sos paraletadores za bi faghiant pagu frasca e si fit de fora lu lassaiant cantare e lu faghiant bufare, ma si fit de bidha: «Tue mudu, barrosu!» - li faghiant a chie paraletaiat meda, e dae "parlata" ndhe ant fatu "paraleta".

Pessade chi un'annu in bidha ant fatu duas listas: una a cumandhu de sos ricos e s'àtera de sos pòveros, azummai naschiat su partidu de sos pòveros! Arratza de pulítiga, ca no l'ischiant chi sos partidos bi fint totugantos! S'annu ant bínchidu sos pòveros, ca fint de prus, e Bantinedhu Leone at leadu prus votos de su mere sou, ca fit teracu anzenu.

Su mere fit unu de sos Mulas, nebode de cudhu chi in su séculu passadu si aiat serradu bellos cantos de cumonale a tancas, in Illorè. Ma sos Illoresos no ndhe ischiant prus nudha de custu contu. Za connoschiant a Murenu, emmo, su de s'àtera iscola, chi nachi sas tancas fint "fatas a s'aferra aferra", ma... pariat gai, mih, una cosa de cantone sarda!... E za l'ischiat puru sa zente de su tempus nostru chi sos ricos si che aiant serradu àteru cumonale, ma cussu no fit cosa de... "politica", fint cosas de su logu nostru, "cose locali", chi no est mai possíbbile chi siant "nazionali".

S'annu bi fit babbu puru in sa lista de sos pòveros... Beh, in sa lista de sos pòveros bi fit sempre! Aiat postu fintzas una cantone contra a s'àtera lista e contaiat de candho una de sas ricas teniat su molinu de s'ozu e sa zente bi leaiat s'olia a maghinare e daghi fint supressendhe su sassu... - «Coro!... Coro, fizos mios, frimmade totu, no mi diedas cuss'achidu!... No s'afiet a tropu, no, ca che pesat totu a bolare!» - nachi faghiat sa mere.

A denote torraiat issa, a discassu, cun sos teracos, a torrare su sassu a sa supressa. E un'àtera borta, candho sos pòveros cheriant su paris de su cumonale de S'Iscra a prenare a trigu, sa "mere" ndhe at fatu bènnere sos carabbineris dae Núoro e at fatu arrestare a totu ca nachi su cumonale lu cheriat issa a su bestiàmine sou.

Ma custas fint "cose locali" e duncas no fit "politica", chi como sa "politica" l'ant imparada totugantos. Pessade chi in bidha, como s'àter'annu, a sas votatziones pro sa Comuna, ant fatu duas listas puru: una de su partidu italianu de sos Americanos a un'ala, e un'àtera lista de su partidu italianu de sos Americanos a s'àtera, chi totugantos li narant "D.C.", chi depet èssere su solu veru partidu de sa Sardigna, ca, in Sardigna, cristianu... est fintzas s'àinu meu!

Beh, no, no est gai: est chi sa Sardigna est de s'Itàlia. Antzis, no: de s'América est!... Boh!... Abbaidade bois!

S'annu chi fia in Núoro apo comintzadu a cumprèndhere sa "politica" fintzas deo. S'italianu za l'aia "istudiadu" e sas peràulas de sa "politica" si no las cumprendhia za las agataia totu in su "vocabolario", chi no fit prus che a candho mamma, una borta chi fit in s'ispidale e zughiat in dainanti totu cudhos dutores chistionendhe, totu chistionendhe de anàlisi e de curas, e nachi petzi lis at cumpresu "fegato", chi fossis doliat a issos puru, si ndhe zughiant.

 

S'annu chi fia in Núoro però si est posta imbia una chistione manna. Deo fia "istudiendhe" a "maestro", beru? Ih, ello?! Eh, como... Tandho bi cheriat pagu a lòmpere a sa fine de sos contos!

E ite faghes candho ti dipromas? Ahi!... su maestro, "il maestro faccio", ite diàmine!

Eh!... No!

Sa discussione tra cumpanzos, totu a punta a diventare "maestri", ruiat sempre in cue:

- «Non ci sono posti!»

Fit a fàghere a mastru disocupadu. Arte noa bi aiat nàschidu.

Ma comente no bi aiat postos?!... E ite orobbona, no bi aiat prus de dare "educazione" a neune? Nessi a sos mannos, acoghi a sos minores nono! No bi aiat de "insegnare" prus nudha a neune? Mah!… No bi aiat postos! Petzi chi si che ndhe moriat de sos chi bi fint in postu! Sinono, a frimmare disocupados, fora de postu, ispostados...

Lampu, e za est a nàrrere chi no l'ischia, deo! Za est abberu chi a mie mi bastaiat de fàghere su "maestro" fintzas "soltanto un giorno", ma... lampu, pro carchi "supplenza" de una o duas dies ite bi faghet unu?! De su fàmine si falat, si no ndhe li sighint a dare su babbu e sa mama! Eh!... "Vai a Roma e poi crepa"! Ma no bi at bisonzu de ch'essire inie: no est "tutto Roma" inoghe puru?!

Mastru disocupadu. Impara s'arte e pònela a parte! E chie agatat postu... l'imparat a sos àteros, s'arte!

Ma, e a "istudiare" a carchi àtera cosa, acobore no siat fintzas de

àere irballadu "istudiendhe"?

Totugantos disocupados sunt! Zòmetros, razonieris, peritos, totugantos! Ma ite lampu, totu a disocupados ant istudiadu?!

 

Donzi tantu, s'annu, daghi che fimus a úrtimos, bidiaimus a calicunu de sos dipromados de s'annu innanti, chi si fint iscritos a s'universidade. Candho torraiant dae Castedhu istaiant totu contendhe... Nachi teniant su "presalario", chi fit che una paga chentza intrare in postu, pro bàtoro annos ebbia però, a chie lu meritaiat, pro si muntènnere "istudiendhe": pagados pro "istudiare", mih! Azummai comente e pagados pro triballare! Custa si, chi fit bella! Si fit gai...

Tandho che apo torradu issegus un'idea chi mi fit benindhe a conca própiu su tempus: una die fia andhadu a su "Ufficio provinciale per l'emigrazione", in Núoro, a bídere si bi aiat richiestas dae s'èstero, de manovales, mih, no de "maestri"!, bastus de triballare ca... za est abberu chi cheria fàghere su "maestro", ma che tenia azummai vintighimbe annos! E a mi betare a unu triballu calesisiat in logu nostru... Tandho aite ti ses istudiadu?! Lampu, sempre a dolore de istògomo fia s'úrtimu tempus! Ma nachi faghet gai daghi unu est lómpidu "alla civiltà", e duncas podia istare trancuillu.

Petzi chi cheria emigrare, ca pariat menzus a torrare a su chi fia inue no mi connoschiat neune, e totu s'ideale meu si fit pesendhe in fumu. Ma si bi fit custu "presalario"... Beh, tandho... M’iscrivo all'università! Andhe chi no faghet a triballare, nessi a sighire a "istudiare"! Antzis antzis, no de "maestro" mi podia fàghere a "professore" e, mancari, apustis podia fàghere su "maestro" etotu, chi s'idea mia fit a indritare sas arburedhas modhes... Menzus a "maestro" cun sa làurea de professore, ca poi cussa daet àteru "punteggio", como chi sa cosa est totu a "punti", totu che conchisegados.

Pessendhe a su "presalario" so abbarradu trancuillu: àtera passéssia ebbia bi cheriat. Ma pro passéssia... unu chi agguantat a meda "istudiendhe" ndhe zughet cantu... a s'àinu, chi a bortas càrchidat puru ma… za est sempre àinu!

Tandho cheriat pessadu a sos esames, chi fint in tríulas, tempus de ranu o de paza.

Totu làmpadas a tzufu a líbberu, chirchendhe de illonghiare su passu, chi sas iscolas fint serradas. E daghi mi ponia a "istudiare" za est a nàrrere chi intendhia carchi cosa, mih! Balla, ca fit "studio" cussu est abberu!...

Si no fint cosas de iscolas, za!... Za no mi che ant àpidu cun sos Orgolesos in Pratobello, no, a vinti de làmpadas! Pratobello?!... Mai agatadu in sa "geografia", chi ne in cussa "materia" e ne in àteras che aiat bases militares e ne zente chi li dolent. E ca sinono, Orgòsolo za l'intendhia nendhe, chi fint totugantos malos, "banditi". Za est abberu chi unu chi ndhe aia connotu in bidha a pastore, tziu Pepedhu Grissanti, fit unu cantu de pane, ma candho sos carabbineris nachi lu dimandhaiant a bídere de ue fit, si lu podiant pònnere in contravintzione, nachi lu timiant e deretu lu lassaiant desesi comente intendhiant chi fit orgolesu.

Malos custos Orgolesos, lampu!... Sos Orgolesos?! Cudhos chi che ant catzadu sos militares dae sos montes de bidha issoro? Ohijohi, si faghiaimus totu che a issos za ndhe connoschiaimus de "civiltà"!… Orgòsolo… Si l'apo intesu fontomendhe s'annu za mi apo tupadu sas origras! Chi pro sa "maturità" no bi cheriat cussu, e za l'aia cumpresu: Orgòsolo, che Illorè, che Ispollatu, Su Burgu e totu sos burgos che los aia bogados dae conca, sughestantu chi mi fia ammanitzendhe a che los bogare dae conca de àtere. In conca bi fint gai, comente a una bisione... Carchi cosa chi si bidet ancora, chi ancora bi est, ma... E it'est? Antzis, no: ne risposta e ne dimandha, tantu sa risposta 1'ischia…

Fia prontu pro su "tema", chi fit "Che cosa è?". Intradu tríulas, acolla sa die de mi fàghere a "maestro". A prima imbucada "italiano”... Lampu sempre cussu! Ca est su passaportu... No.. su batísimu... Su segabbatísimu est!

Su "tema" chi apo fatu deo fit "La cultura italiana dal Trecento ad oggi"… Lampu a debberone "tema"!… Unu de cudhos "temi" chi bi ndhe at de nàrrere! No chi a mie mi siat mai piàghidu a nàrrere afaiu, o a bodhetu, ma... bazi: cosas de iscola sunt! Che a totu sos "temi": bastu chi siat unu "bel discorso", chi bi sunt fintzas sos líbberos de sos "temi già svolti", mih! Bastus chi unu iscriat, o chi faedhet a s'esame, menzus puru si est paraletadore, e bastus chi iscriat chentza "errori", e chi li piagat a chie depet pònnere su votu, e... Chie morit morit, e chie campat càmpada!

"La cultura italiana"... Una suerada chi no bos naro mancu s'àtera! A mannu sueraia in iscola puru ca oramai bi ponia "impegno", a parte chi timia che a minore. E ite lampu fit sa "cultura"? Beh... Nois no ndhe teniaimus, chi che fit totu "nello stivale".

Agabbados sos esames, "maturo" nachi fia: podia segare su batísimu a sos àteros.

 

Su mese ifatu mi che so marcadu a s'universidade. Eh!... Lampu, a lòmpere a s'universidade est comente a che assuprire a s'aera... a tocare sas nues... chi cue bi sunt sos professores chi ndhe faghent àteros a professore... Una fràbbica de professores. Deo mi so iscritu a "pedagogia".

- «E it'est custa cosa?» - nachi in domo.

Eh!... No bi ndhe aimus, in bidha. Sa zente a bortas irballat e a bortas inzertat, a bortas che li fuit su corpu e a bortas narat chi a corpos si leant sos àinos, chi a su minore, a sa pessone, li depet bastare sa peràula, chi su pisedhu cheret leadu de àtera manera ca sos corpos l'atontant, chi s'ómine bonu, sa fémina bona si faghet goi e no gai, chi sas cosas s'imparant faghíndhelas e chi unu si campat triballendhe, chi si faedhat daghi bi at bisonzu e chi si faedhat a pagu, chi... Custas no fint "pedagogia", chi est una peràula chi nois no bi aimus.

Sa passione mia fit a "maestro" e cheria ischire ite bi cheriat pro educare sos pisedhos: sa "pedagogia" fit su chi cheriat a mie. Petzi chi como "gli studi" fint prus "artos" e tandho che fint prus atesu. Custa borta fit a trubbare a Castedhu.

Lampu a bella chi fit sa "università"! Ah, za no fit mancu che a candho bi fit Bodale, de bidha, "istudiendhe", no, a su tempus chi petzi bi andhaiant su "fior fiore":

- «Professore! Professore!... I pidocchi! I pidocchi!...»

E ischérfialu, diàmine!

Io ammazzare pidocchi con mie mani quasi dottore?!...

Pagos bi ndhe aiat, de "bidelli", e meda bi ndhe aiat, de préigu:

- «Presto, fuori! Tutti fuori!»

A si pònnere in sarbu. Ca disgràssias e dellúbbios, pro chie est "istudiendhe", prus bi ndhe faghet, a mal'istropiadura, e menzus est, ca bi at prus "ponti" pro zumpare su dolore de mata. Ma como de "bidelli" bi ndhe aiat unu pro cada cosighedha, chi de préigu mancu acurtzu bi ndhe lassaiant colare. Beh... za si ndh'intendhet donzi tantu de iscolas serradas pro su préigu chi petzi su préigu paret chi bi siat atuendhe chi a sa zente acorrada intro de iscola chentza fàghere nudha li ponet fintzas su préigu.

 

S'annu, su chi mi ant porridu a "istudiare" mi apo leadu. Ma nachi su "piano di studi" de s'universidade si podiat fintzas cambiare a zéniu nostru. Balla, custa za fit una bella nova de abberu! A su de duos annos su "piano di studi" mi l'apo fatu deo, e de sos esames chi preteniat s'universidade che ndhe apo catzadu unu bellu pagu, chi no bi aiant nudha de intrare cun s'educatzione de sos minores, e ne de sos mannos, e poi mi pariant tropu a conca a zosso... S'annu innantis za mi fia arrennegadu meda ca s'istória chi nos poniant no fit mai s'istória de sos tempos nostros, chi pariat chi che depiaimus colare sa vida in su passadu, o in su presente che mamutones.

Fia assupridu a s'istória "del nostro tempo". A zummai assupria a s'istória "del nostro luogo", de su logu nostru. Tandho: in su "piano di studi" bi apo postu prus "pedagogia" e àteras "materie" chi azuant a connòschere sa zente... Mi sentia forte a su primu "concorso" chi apo dadu pro bínchere unu postu a "maestro". Fimus in d-un'iscola, unu polatu fit... ello ue un'iscola, sinono?! Fimus gai in medas chi de zente gai a portessione manna no ndhe aio bidu mancu a sos acumpanzamentos pro sos disastros prus mannos chi bi aimus tentu in bidha. Cussu cuncursu fit su primu. Antzis s'úrtimu. A mie no mi ant chérfidu mancu a su "orale", fossis pro carchi millésimu de puntu e de fàghere a "maestro" ndhe apo pérdidu donzi isperàntzia. «Pazienza: farò il professore!», tantu, de s'unu a s'àteru ite bi mancat?

 

«Niente storia romana», mi faghia su contu deo, chi poi apo ischidu chi cuss'esame faghiat a irbariare totu sos "istudentes", ca fit su prus "serio", ca fint totu cosas chi aiant fatu sos Romanos. «Niente storia medievale», sighia deo purghendhe, «neppure storia moderna, niente letteratura italiana, niente altro latino. Debbo conoscere la storia contemporanea. Tutt'al più darò storia del Risorgimento».

"Storia del Risorgimento"?!... Eh, abbàida cale at a èssere custu "Risorgimento"!  "La storia di quando hanno fatto l'Italia", diàmine, chi pariat chi no la connoschia tantu bene ca, emmo, za mi ndhe ammentaia de Mazzini, de Garibaldi, de Cavour, de sas "guerre d'indipendenza", chi fint totu cosas chi nos aiant postu in sas "elementari", in sas "medie", in su "ginnasio", in sas "magistrali", fintzas a che las cravare in conca, chi no bi cheriant mai intrare. E sigomente mi pariant cosas de acurtzu "nel tempo", e poi su "Risorgimento"!...

Mi pariat una bella cunzuntura chi s'annu bi fit su "corso" de istória de su "Risorgimento". A dare cust'esame bi cheriat: Storia degl'Italiani de Giuliano Procacci, Questione Sarda e movimento operaio e Alle Origini della Questione Sarda de Girolamo Sotgiu, chi custu fit su professore puru.

In su líbberu de Procacci, ne de Sardos e ne de Sardigna mancu a fragu, e fossis custu Procacci fit onestu, no chei cudhos chi narant "E' tutto mio, tutto mio! A chi la Sardegna? A noi!", a issos. O fossis si ndhe fit irmentigadu.

Ma s'ispantu meu est istadu candho so andhadu a iscurtare sas letziones de Ziróminu... de Gerolamo Sotgiu: ma cale "Risorgimento"!... Totu de sa Sardigna fit chistionendhe! Ca Ziróminu... Gerolamo Sotgiu fit gai, mih, "italiano" ma... sardu puru: "sardoitaliano", che fizu de tantas mamas.

Za nos at postu a "istudiare" de s'Itàlia puru, cudhu líbberu de Procacci, ca... "i nostri fatti vanno sempre inquadrati nella storia nazionale", cantu chi sunt sempre fora de iscuadra... Ma isse totu de sa Sardigna at faedhadu, mih!

Ma za mi pariant cosas chi mi riguardaiant de abberu, za! Cosas chi mi budhiant, chi che las zughia in ossos, de cudhas cosas chi intrant e no essint, cosas chi, nessi in parte, aia intesu a babbu e mamma: su cumonale ispianadu, fatu a tancas, sos isetores che corbos e gai.

Sos líbberos de Ziróminu Sotgiu mi sunt piàghidos un'ira: bi fit s'istória. Pariat chi si agataiat s'istória de sa Sardigna, chi sos Sardos nos fimus àpidos nois puru, innantis meda de como, tempos e tempos... Bàstechi, fimus in s'istória. Cussa, balla, za mi doliat, mih!

Cuss'esame mi est piàghidu chi ndhe aia fintzas chérfidu dare un'àteru; ma s'annu ifatu sos líbberos de cuss'esame no mi sunt piàghidos ca fint de istória de su "Risorgimento", chi nois de "risorgimento" no ndhe aimus tentu.

 

Ma aia iscobertu sa... Sardigna! Pro cumbinassione l'aia iscoberta. E ue che paraiat fintzas a tandho?

Aia iscobertu sos Sardos. Pro cumbinassione los aia iscobertos. Chei cudha cosa chi zughes sempre imbia, boghendhediche sos ogros, ma no la bides, ca a binòcolos si abbàidat atesu.

Totu unu muntone de cosas chi ischia, chi fint abbarradas in sa mente che pantàsimas, chi si bidiant sempre e no s'ischiat mai ite fint, ant comintzadu a mi pàrrere diferentes.

E daghi azis iscobertu una cosa chi bos piaghet, bi torrades! «Ma altri esami sulla Sardegna non ce ne sono?» Beh... calicunu za bi fit puru, no a óbbrigu che a sos chi bi cheriant a si laureare a professore, ma za bi fit, si unu ndhe teniat gana, "esami complementari", "a scelta" ca... "la libertà è una cosa sacra". Tandho, gai a "libertà" apo dadu un'esame de "storia della Sardegna", no che una cosa chi intrat in d-un'origra e che essit in s'àtera, chi dae tandho de líbberos chi faedhant de sa Sardigna bi ndhe at una miniera! «Ma allora, la Sardegna è una regione italiana o com'è?» Ma tandho «siamo Italiani o Sardi?» E «quando la Sardegna era dominata dagli Spagnoli, cosa eravamo, Spagnoli? E quando eravamo dominati dai Romani? E quando eravamo dominati dai Piemontesi? Allora non siamo stati mai Sardi, noi?!»

Beh, no, carchi borta fimus Sardos ebbia, a contu nostru, chi dae sos líbberos "sulla Sardegna" no fit tantu craru, antzis no fit craru nudha, sempre "inquadrati nella storia nazionale".

Ma sas dimandhas fint creschindhe. Sa caratza mi che fit ruta. Mi che la fia catzendhe. Fia sardu. Arratza de iscoberta!... Fintzas s'àinu meu l'ischiat... Eh, gai bos paret!

A èssere sardu bi ndhe aiat de si betare sas manos a pilos!... chi daghi unu si tenet a pilos si muntenet a iss'etotu. Chi s'istória no est su mare. Fia sardu, chi sa caratza, una borta chi mi aiant caratzadu a pisedhu, a carrasegare, ca nachi fit bellu a mascarare, mi che ant torradu pranghindhe a domo, a mi che la catzare sa caratza, chi no ndhe cheria! E como... E it'orobbona, sempre in carrasegare semus?!

Unu muntone de "verità" ant comintzadu a si fàghere de cara mala. «Ma allora, il dialetto sardo...» Esame de "linguistica sarda" bi aiat e dadu l'apo. Àteru, de limba sarda, no bi aiat, in sa "università sarda", gai sarda chi si unu no abbàidat bene si che paret in América.

- «Vedo che ti piace!» - nachi Gavinu Ledha, chi tandho fit azuante de Antoni Sanna, il professore - «Vedo che ti piace!» - e postu mi at su menzus votu chi bi teniat.

Si no pariat chi su sardu fit sa limba mia! Aia iscobertu sa limba mia. Arratza de iscoberta, tzegu bidindhe! Chi mi che aiat bogadu sos ogros unu muntone de bortas, sa limba mia, limba de furcone, a furcone l'aiant fata. O ite noche at bogadu sos ogros?

Prus puru mi fit piàghidu cuss'esame, che a candho unu ischit chi est mortu, si ndhe ischidat e imbetzes fit drommidu!... Addrommentadu l'aiant, ca s'operatzione est dolorosa fintzas pro sos prus de agguantu.

 

Fia chirchendhe a unu, a unu chi si fit pérdidu. A mie etotu fia chirchendhe! Millu àpidu, diàmine, tzegu ses?! O intzegadu mi aiant. Istudiadu mi aiant.

Che fia mesu torradu a su chi fia. Mi che fia torrendhe a comente sa zente mi aiat fatu, a comente mi aiat fatu su logu, e dae comente mi che aiat iscontzu "la scuola", "la chiesa", "la televisione" e totu cudhos chi "dànno luce", che a sos lampiones mannos, de tzitade.

Mi fia torrendhe a fàghere. Lampu, ma za bi cheriat a torrare a fàghere! Chi no est a torrare a su connotu. Chi amus connotu ballas, lampu!

 

Cun babbu e mamma mi che so torradu a faedhare in sardu. Una divisione de mancu.

Candho beniat zente a domo li faedhaia in italianu. Ello cussos no sunt de bidha, oh?! Fit tempus de torrare a sa limba nostra cun sa zente nostra. Una divisione de mancu.

Antoni Atene, ue che ses? Fit tempus de iscurtare sos porcarzos puru, sos pastores, sos massajos, sos catolajos e... Cun sos triballadores mi che so torradu a faedhare in sardu. Una divisione de mancu.

Cun sas criaduras mi che so torradu a faedhare in sardu. Una divisione de mancu.

Cun sos sennores... Emmo, deo za los chistiono in sardu, ma issos a cuss'origra no b'intendhent. Si cherent a bandha. A un'ala. A cudh'ala si che cherent.

Donzi borta chi torraia a bidha abbarraia iscurtendhe, chi donzi peràula de sa zente resurtaiat prena de cosas. Donzi tantu mi ponia a notu una peràula, no sas irmentigadas ebbia. Mi fit torrendhe sa limba. Su sardu meu fit, comente si narat?, porchedhinu! Benzo sa chida "prossima"... bastus chi no apet anzadu!… Apo agatadu s'istrada "irbarrada"... chi l'aiant iscutu a matzucu a barras?! Custa peta est "tènnera"... ello dorta fit?! Mi fia faghindhe unu "pisolinu"... Beh... mancari drommidu a sonnu surtu!

Ma mi fit torrendhe sa limba, sa limba de sa zente de su logu de sas cosas. Unu sero che l'apo fintzas furriada a cantone:

                                 Illorè chi as bona memória

                           Ammèntadi onzi cosa a puntinu

                           Iscríela fidele in s'istória

                           Chi as vívidu e tènela in su sinu

                           Ca deves ponner fine a sa baldória

                           Chi sos ricos ant fatu in continu:

                           Votas oe una noa tziviltade

                                Dae sos pòveros fata in santa paghe.

 

                           Donzi póveru ischit su suore

                           Chi at in donzi tempus tribbuladu

                           Triballendhe tota vida cun dolore

                           Pro ingrassare su porcu peisegadu,

                           De su ricu tota vida serbidore

                           Póveru fit e póveru est restadu.

                           Ma devet donzi cosa cambiare

                           E dest bénnida s'ora ’e bi pessare!

 

No fit una cantone pro votatziones e Illorè no fit prus Illorè, chi totu sa Sardigna est fata gai.

E tandho? Iscontzu dae pastore, so passadu a "professore" de "italiano"... Lampu, ancora su fragu de sa merda berbeghina mi essit! A múrghere za no bi murgo prus, e sas manos za mi las sàmuno in sabone a tantas bias donzi die, ma mi leo galu su fragu de sa merda berbeghina!...

Como so "pubblico ufficiale", "servitore dello Stato", mancari no "fedele", "Occupato intellettuale" de su buzinu.

Preíderu so a missa canto?

A segare su batísimu a sos àteros puru?

- «A l'ischis ite ti naro? - nachi babbai Tilipedhu Soleta, chi fit catolaju, cun totu sos fizos emigrados - Sos istudentes petzi sezis bonos a faedhare: cheret chi bos ponzedas a triballare!»

Diàulu de brullas, a s'àtera iscola mi che torro: babbai Tilipedhu fit bidindhe su cadhu presu!

 

A mi che torro, e no una die nono e s'àtera emmo, no, chi s'iscola como la connosco a mannu! Mi che torro a s'àtera iscola, cussa de sa zente: cue za bi ndhe at de cosa, cosa de fàghere! Chi bi at de istudiare totugantu su chi bi cheret fatu.

Chi cheret fatu. Faghindhe e istudiendhe cheret fatu. Ca sinono, bortulendhe peràulas, "parole", no si che ndhe pesat de muru, no, chi sas peràulas nostras che las leat donzi bentu, chi no sunt mancu peràulas de fàghere meràculos, no!

"Le parole"... sas peràulas... No, no so majarzu, deo!

A s'àtera iscola mi che torro!

- «E bae, tandho!»

Nono: ajozi bois puru, ca bos acontzat sas alas! O sezis pessendhe chi alivertu so deo ebbia?